Bakı tarixi təkcə saraylardan, bulvarlardan və prospektlərdən ibarət deyil. Bəzən paytaxtımızın əsl ruhu kömür tozunun qalxdığı, çəkiclərin gurultusunun eşidildiyi, isti kerosin qoxusunun duyulduğu və ustanın əli altında mis qazanların cingildədiyi yerlərdə gizlənir. Belə məkanlardan biri də bir vaxtlar ən səs-küylü, ən rəngarəng və sənətçilərlə dolu məkanlarından sayılan, artıq yoxa çıxmış köhnə Bakının əfsanəvi meydanı – Kömürçü meydanı idi.
Baki-baku.az bildirir ki, məhz burada unikal bir bazar — Kömürçü bazarı yaranmışdı; ticarətin sənətkarlıqla, sənətkarlığın isə şəhər mifologiyası ilə qovuşduğu bir məkan. Bu meydanda yüz il yarım boyunca həyat qaynayırdı: at nalı burada döyülür, rəngbərəng kəlağayılar burada boyanır, kerosin lampalarının işığında parıldayan samovarlar göz oxşayır, bütün bunların üzərində isə dəyişməz bir qoxu dururdu — kömürün qoxusu. Çoxdan itib-batmış, amma o paralel küçələrdən keçmiş insanların yaddaşında qalmış köhnə Bakının qoxusu.
Kömür meydanı itmiş bir dünyadır, haqqında köhnə kino lentləri və ya itirilmiş əlyazmalar qədər həssaslıqla danışılır. Şamaxinka ilə Kubinka sərhədində formalaşmış bu məkan sənətkarlıq mədəniyyətinin doğulduğu yer idi. Burada hər səs şəhərin simfoniyasının bir hissəsi idi: çəkiclərin taqqıltısı, qızmış metalın səsi, yun xışıltısı, ipək üzərində rənglərin şappıltısı… Bu meydan sadəcə ticarət yeri deyildi, açıq səma altında bir muzey idi. Elə bir muzey ki, nə bir abidə qoydu, nə bir fasad, nə də bir xatirə lövhəsi.
Amma onun tarixi itib getmədi. O, Bakı tədqiqatçılarının yaddaşında, köhnə xəritələrdə, kubinkalıların hekayələrində, şəhərin toponimik izlərində yaşayır. Kömür meydanı şəhər xəritəsindən silinsə də, Bakının mifoloji məkan yaddaşından yox olmadı. Bu gün onun obrazını bərpa etməyə çalışdıqca, sanki köhnə Bakının albomunu vərəqləyirik – kömürlü, sənətkarlı, al-əlvan, gurultulu, amma hər zaman canlı olan o Bakının…
Kömür meydanı XIX əsrdə meydana gəlmişdi. O dövrdə gənc neft şəhəri Bakı sürətlə sənaye bumuna daxil olur və ticarət, sənətkarlıq və gündəlik şəhər həyatı üçün səsli-küylü, rahat və tətbiqi məkanlara ehtiyac duyurdu. İnqilabaqədərki sənədlərdə Vorontsov meydanı kimi qeyd olunan bu yer Kubinka meydanından cəmi yarım kilometr uzaqda idi, lakin şəhər mədəniyyəti baxımından tam başqa bir aləm idi – kömür tozu, sənətkar emalatxanaları, cingildəyən dəmirçilər və kerosin lampalarının isti nəfəsi ilə dolu bir dünya.
XIX əsrin ortalarında burada hələ boş bir ərazi vardı; ətrafı isə sürətlə böyüyən Şamaxinka məhəllələri ilə əhatələnirdi. Şəhər yeni iqtisadiyyatın təzyiqi altında genişlənirdi: neft fontanları, fəhlələrin axını, sürətlə artan sənətkarlıq və ticarət məntəqələri — bütün bunlar yeni meydanlara ehtiyac yaradırdı. Məhz həmin dövrdə hakimiyyət digər bazarlardan saman və odun kömürü ticarətini bu əraziyə köçürmək qərarını verdi. Yem və odun kömürü o vaxt həm yemək bişirilməsi, həm dəmirçilik işləri, həm emalatxanaların və binaların qızdırılması üçün vacib idi. Elə buna görə də kömür bu məkanın əsas məhsuluna çevrildi və yerə, bütün rəsmi ad dəyişiklərinə baxmayaraq, tarix boyu yaşayıb qalan adını verdi: Kömür meydanı
1898-ci ildə şəhər memarı Nikolay fon der Nonne tərəfindən tərtib olunmuş Bakı planında Vorontsov meydanı artıq dəqiq cızılmış bir struktur kimi – şəhər həyatının özünəməxsus bir düyünü, 1-ci və 2-ci Paralel küçələr arasında yerləşən bir məkan kimi göstərilir. Meydanın konturları o dövrdə aydın və simmetrik idi ki, bu da XIX əsrin sonunun memarlıq-planlaşdırma ideallarına tam uyğun gəlirdi. Lakin şəhər yerində saymırdı: əhalinin sürətli artımı və XX əsrin əvvəllərində sıx tikinti öz sözünü dedi. Yeni kvartallar tədricən meydana tərəf irəliləməyə başladı, elə küçələri bağlayırdı ki, bir vaxtlar şəhər mərkəzinə açıq mənzərə yaradırdı.
Meydana mərkəzi hissə ilə əlaqə verən əsas yollarından biri olan Vorontsov küçəsi iri yaşayış məhəlləsi ilə bağlandı. Bu isə Kömür meydanının əvvəlki planlaşdırma məntiqini pozdu: Parapetə və dənizkənarı bulvara gedən yol dolama və dolaşıq oldu, meydan isə sanki şəhər həyatının periferiyasına doğru çəkilərək tədricən mərkəzdən uzaqlaşdı.
Bununla belə, meydanın özü yaşayırdı – gurultulu, şərq üslubunda rəngarəng və qaynayan bir həyatla. Kömür ticarəti təkcə alıcıları deyil, ustaları da cəlb edirdi: ətrafda kiçik sənətkarlıq dünyaları yaranırdı və bu məkanın özünəməxsusluğunu formalaşdırırdı. Misgərlərin və qalayçıların dükanları, tənbəkəçilərin və dəmirçilərin emalatxanaları, kerosin dükanları, yun daranma yerləri – bütün bunlar Kömür meydanının atmosferini formalaşdırır, onu Kubinkanının əsl sənətkarlıq mərkəzinə çevirirdi.
Çəkiclərin cingiltisi, itiləmə daşlarının səsi, qızmış dəmirin metal qoxusu, tacirlərin hay-küyü, dəzgah ustasının bıçağı altında xırçıldayan yonqar – burada hər bir səs şəhər simfoniyasının bir hissəsinə çevrilirdi. Kömür meydanı eyni zamanda həm bazar, həm də sənətkar məhəlləsi idi – buradan keçən hər kəs özünü tamaşaçı kimi hiss edirdi.
Sıx tikinti illər keçdikcə meydanı “udurdu”. Əvvəlcə azacıq, yalnız kənarlardan. Sonra məhəllələr bir-birinə qovuşdu, sıralar yoxa çıxdı. Amma bazardakı həyat əvvəlki kimi davam edirdi: kömür, samovarlar, alətlər, qonşu həyətlərdən gələn qızarmış soğanın qoxusu, metal və ipəkdən möcüzələr yaradan ustalar… Hətta XX əsrin sonlarında meydan xəritədən tamamilə silindikdən sonra belə onun sənətkarlıq ruhu hələ uzun müddət Cəlil Məmmədquluzadə küçəsindəki kiçik dükanlarda yaşayırdı – burada kabab üçün kömür almaq, köhnə samovarı təmir etdirmək və ya nənənin həyətində tonqal üstündə asılmış qazana bənzər bir qazan tapmaq mümkün idi.
Bu gün keçmiş Şamaxinka və Kubinka küçələrinin dar yolları ilə addımlayanda inanmaq çətindir ki, vaxtilə burada köhnə Bakının ən canlı nöqtələrindən biri, hər səslə şəhər simfoniyasını yaradan, hər qoxu ilə yaddaşın bir parçasına çevrilən, hər usta ilə sənətkarlıq ənənəsinin qoruyucusuna dönən kömür meydanı yerləşirdi. Kömür meydanı fiziki olaraq yox olub, yeni planlaşmanın içində əriyib, sovet rekonstruksiyalarının, ticarət mərkəzlərinin, söküntülərin və XX əsrin sonunun yeni memarlığının burulğanında itib. Amma onun yoxluğu belə, bir çox müasir binaların varlığından daha ucadan “danışır”.
Kömür yığınlarının, misgərlərin emalatxanalarının, dəzgahların və kəlağayı naxışlı ipək çərçivələrinin yerində bu gün adi şəhər marşrutları keçir – insanlar işə tələsir, məktəblilər çantalarını daşıyır, maşınlar kəsişmələrdə siqnal verir. Amma cəmi bir dəqiqəlik dayanmaq kifayətdir ki, təsəvvürdə tamam başqa bir mənzərə canlansın: dəmirçixanada çəkicin naxırın üzərinə dəyən boğuq səsi, onilliklərlə satılmış o kömürün xırçıldayan səsi, dükanlarda kerosin lampalarının titrəyən işığı, torna dəzgahının altında rəqs edən rəngarəng yonqarlar və ustaların rənglə yoğurduğu ipək kəlağayılar…
Kömür meydanı sakitcə yoxa çıxdı – nə mərasim oldu, nə də vida, nə də rəsmi sözlər. Amma onun xatirəsi kömür kimidir – alov sönsə belə, izi qalır. O, bakılıların hekayələrində, tədqiqatçıların xatirələrində, köhnə xəritələrdə, onlarla dəfə dəyişdirilmiş rəsmi adlara baxmayaraq yaşamağı bacaran xalq adlarında qorunub saxlanıb.
Məhz bu davamlılıqda Kömür meydanının qəribə, demək olar ki, mistik taleyi yatır. Nə fasadı vardı, nə abidələri, amma o, şəhər mifinin bir parçasına çevrildi – görünməz, lakin inanılmaz dərəcədə möhkəm bir hissəyə. Vaxtilə bütün məhəlləni isidən Kömür meydanı bu gün bütün şəhərin yaddaşını isidir. O, bizə xatırladır ki, Bakı təkcə prospektlər, göydələnlər və şüşə ticarət mərkəzləri deyil. Bakı həm də çoxdan yox olmuş, həyatın başqa bir ritmlə – yavaş, əl işi ilə, ustalıqla axdığı köhnə sənətkar küçələridir.
Şəhər böyüdükcə, qaçılmaz olaraq öz ruhunun parçalarını itirir. Amma bəzən yox olan, onun yerinə tikiləndən daha qiymətli olur. Kömür meydanı da məhz belə bir itkiyə çevrildi — xəritədə yoxdur, amma yaddaş xəritəsində yaşayır. Bəlkə də elə insanların hekayələrində, şəhər əfsanələrində, təsəvvürün qığılcımlarında o, daha uzun ömür sürəcək.
Beləcə bitir Kömür meydanının hekayəsi – yox olmuş, amma hələ də Bakıda elə bir şəkildə yaşayan meydanın hekayəsi ki, belə yaşaya bilən yalnız əfsanələrdir.
Hacı Cavadov
