1930-cu ilin Bakı şəhəri — dövrlərin sərhədində dayanan bir şəhər idi. Burada Xəzərin küləyi neft qoxusunu Şərq ədviyyatlarının ətri ilə qarışdırırdı, İçərişəhərin qədim minarələri konstruktivizm üslubunda tikilən yeni binalara baxırdı, bazarların səsi zavod fitlərinin uğultusu ilə yarışırdı.
Burada Şərq hələ Qərbə yol verməmişdi, amma artıq sovet qanunları ilə yaşamağı öyrənirdi. Bu, ziddiyyətlər şəhəri idi — qədim və sənaye, qapalı, amma eyni zamanda dünyaya açıq. Məhz belə bir zamanda, Bakı Rus İmperiyasının ticarət mərkəzindən gənc respublikanın sənaye ürəyinə çevrilərkən, bura gələn bir insan şəhəri tamam başqa cür — bir əcnəbi, alim və müşahidəçi gözü ilə gördü.
Baki-baku.az-ın yazdığına görə, 1930-cu ilin yayında ABŞ-dan universitet professoru, iqtisadçı Frenk Fetter (1902–1991) Sovet İttifaqına gəlmişdi. O, sonradan ABŞ Milli İqtisadi Tədqiqatlar Bürosunun direktoru, Prinston, Haverford və Şimal-Qərb universitetlərinin müəllimi olacaqdı. Təhsilli, ciddi və akademik Fetter həmkarlarını təəccübləndirəcək bir seçim etdi: o, Londonu və ya Parisi deyil, uzaq SSRİ-ni seçdi və rus dilini “daxildən” öyrənmək qərarına gəldi. Bu səfər onun üçün sadəcə dil təcrübəsi deyil, sanki zaman səyahəti idi — sənayeləşmənin yoxsulluqla, sosializm qurucularının həvəsinin isə ilk beşilliklərin sərt reallığı ilə yanaşı olduğu bir ölkəyə səyahət.
Amerikalı professorun ziyarət etdiyi onlarla yer arasında ən dərin təəssüratı ona məhz Bakı bağışladı.
Onun yolu əsl bir odisseyaya bənzəyirdi: ABŞ-dan dənizlə Fransanın Şerbur limanına, ordan Paris, Berlin, Varşava və Moskvaya. Sovet paytaxtında Fetter başa düşdü ki, tamamilə nəzarət və şübhə mühitində həqiqi dil təcrübəsi qazanmaq mümkün deyil — əcnəbilərdən qorxurdular. O zaman o, başqa yol seçdi — əyalətə getmək qərarına gəldi. Beləcə o, Kazanda, rus ailəsində altı həftə yaşadı və hətta “mövsümlük çörək kartı” da aldı. Orada, tatar həyətlərində və kazandakı tələbələr arasında həm dili, həm də gündəlik həyatı öyrəndi. Daha sonra o, Volqa boyunca cənuba — günəşə və dənizə doğru yola çıxdı.
Onun böyük Volqa səyahətinin son məntəqələri Tbilisi və Bakı oldu.
Fetterin Azərbaycanda gördükləri Avropada alışdığı mənzərələrdən tam fərqli idi. Bakı onu avqust günəşi ilə parlayan səması, bazarların səs-küyü və neft yataqlarının sərt nəfəsi ilə qarşıladı. Onun kamerası ilə çəkilmiş köhnə ağ-qara kadrlarda dövrlərin qovşağında yaşayan bir şəhər görünür.
Fetter rəsmi binaları və ya nümayişləri çəkmirdi — o, gündəlik həyatı lentə alırdı.
İçərişəhərdəki “Buxara” karvansarasının həyətində dəmir çarpayılar birbaşa açıq səma altında düzülmüşdü — bura gələn fəhlələr elə bil müvəqqəti bir mehmanxanada gecələyirdilər. Qonşu “Multani” karvansarasında isə kimlərsə daimi yaşayırdı — ipdə asılmış quruyan paltarlar bunu xatırladırdı. Həyətin ortasında kiçik, bir tərəfə əyilmiş bir daxma dayanırdı — o dövrdə qalada hökm sürən yoxsulluğun və sıxlığın səssiz şahidi kimi. Qədim divarların hər qarışı sakinlə dolu idi, hər pəncərədə bir nəfər yaşayır, hər həyət həyatla qaynaşırdı.
Və bütün bu məişət mənzərələrinin fonunda şəhərdə mədəni həyat da qaynayırdı. Bakıda Kasyan Qoleyzovskinin məşhur “Otuz qız” qrupu — bir növ “sovet Mülen Ruj”u qastrol səfərində idi. Bu hadisə, görünür, sərt sosialist realizmi obrazı ilə heç cür uyğun gəlmirdi, amma məhz belə ziddiyyətlər Bakını özünəməxsus edirdi.
Fetterin qeydlərində bir qədər təəccüb dolu sətirlər var: bir vaxtlar imperiyanın qüruru, Xəzərin ən böyük limanı olan möhtəşəm Bakı limanı demək olar ki, boş idi. Yeni iqtisadiyyat quran bolşeviklər köhnə ticarət sistemini dağıtmışdılar. Amma bazarlar — canlı, rəngarəng, səs-küylü — dolu qalırdı: “alma atmağa yer yox idi”, — yazırdı Fetter. Elə orada, alverçilər və alıcıların arasında, o, sanki köhnə şəhərin döyüntüsünü hiss etmişdi — elə bir şəhər ki, yeni dövr ona tam qalib gələ bilməmişdi.
Bu gün onun Bakı fotoları əsl xəzinə sayılır. O, SSRİ-də çəkdiyi yüzlərlə kadr arasında, məhz bu şəkillər — 1930-cu ilin avqustunda Bakını təsvir edən, amerikalı tərəfindən çəkilmiş yeganə sənədli materiallardır. 2016-cı ildə tədqiqatçılar onlardan bir neçəsini müəyyən edə biliblər: birində — neft buruqları fonunda dəniz, digərində isə sahil mənzərəsi görünür; ehtimal olunur ki, bu, nə Bibiheybətə, nə də Suraxanıya deyil, Artyom (Pirallahı) adasına və ya Neftçalaya məxsusdur. Hər halda, bu kadrlarda neftin, günəşin və insan talelərinin ölkəsi olan Azərbaycanın orijinal izləri yaşayır.
Aradan qırx il keçdikdən sonra, 1970-ci ildə Fetter SSRİ-yə yenidən səfər etdi — artıq tanınmış iqtisadçı və Leninqradla Moskvada keçirilən beynəlxalq konfransların nümayəndəsi kimi. O, “Rusiyaya təkrar səfər: qırx ildən sonra təəssüratlar” adlı məqalə dərc etdirdi və orada yazırdı ki, ölkədə həyat xeyli yaxşılaşıb: yaşayış səviyyəsi artıb, küçələr təmizlənib, şəhərlər müasirləşib. Amma inkişafla birlikdə bir vaxtlar onu heyrətləndirən bir şey də yoxa çıxmışdı — sərbəst səyahət etmək, Rusiyanı məhdudiyyətsiz gəzmək, onu daxildən görmək və anlamaq imkanı.
Bu gün onun köhnə fotolarına baxanda biz sadəcə küçələri və həyətləri görmürük. Biz şəhəri görürük — sovet hakimiyyətinin ikinci onilliyinin əvvəlindəki Bakını: canlı, ziddiyyətlərlə dolu, amma heyrətamiz dərəcədə həqiqi. Amerikalı professorun obyektivi vasitəsilə 1930-cu ilin Bakı həyatı yenidən canlanır: bazarların səsi, günəşin istisi, neftin qoxusu və böyük tarixi dəyişimin nəfəsi.
Frenk Fetter özü də bilmədən yeni sovet Şərqinin ilk Qərb şahidlərindən birinə çevrilmişdi. Onun Bakı fotoları sadəcə sənəd deyil — bu, görməyi bacaran bir insanın baxışıdır: daha dərin, daha geniş və daha insani.
Fetterin yaddaşındakı Bakı — təkcə neft şəhəri deyil, insanların, onların ümidlərinin, zəhmətinin və əsrlərin tozunu yarıb keçən işığın şəhəridir.
Əgər Frenk Fetter bu gün Bakıya — öz səfərindən demək olar ki, yüz il sonra — qayıtsaydı, yəqin ki, gözlərinə inanmazdı. Bir vaxtlar onu bazarların səs-küyü, dar həyətlər və karvansaraylarla qarşılayan şəhər indi müasir bir metropoliyaya çevrilib, burada keçmiş və gələcək sadəcə yanaşı yaşamır, bir-birinə qarışır — qədim Azərbaycan xalçasının naxışları kimi.
O, Heydər Əliyev adına parlaq hava limanına enərdi — burada şüşə və işıq XXI əsrin memarlıq simfoniyasını yaradır — və yəqin ki, dərhal fotoaparatını çıxarardı. Çünki görməyi bacaran bir insan üçün bu şəhər sonsuz formalardan və mənalardan ibarət bir qalereyadır.
Üfüqdəki köhnə neft buruqları əvəzinə o, “Alov qüllələri”nin zərif xətlərini görərdi — günəşi elə əks etdirirlər ki, sanki bir zamanlar Xəzərdə neftin səthində parlayan o işığı xatırladır.
Bəlkə də, Fetter bir vaxtlar karvansarayları və ipdə asılmış paltarları çəkdiyi İçərişəhərə yenidən gələrdi. İndi isə orada rahat butik otellər, antikvar dükanlar və qədim divarlara baxan kafelər görərdi. O, təbəssümlə müşahidə edərdi ki, “Multani” karvansarayı artıq gecələmə yeri deyil, zərif bir restoran olub, burada milli mətbəx yeməkləri sakit saz musiqisi altında təqdim olunur. Bəlkə də, o düşünərdi: tarix yox olmayıb — sadəcə geyimini dəyişib.
Bakı bulvarı boyunca gəzərkən o, iqtisadçı gözü ilə təkcə gözəlliyi deyil, həm də transformasiyanın miqyasını qiymətləndirərdi. Bir vaxtlar o, gəmiləri olmayan limanı və səssiz körpüləri görmüşdü. İndi isə — müasir yaxtalar, parlaq işıqlar, axşamlar gəzintiyə çıxan insanlar və onların arxasında ucalan futuristik binalar. Rasional düşüncəyə malik bir insan kimi, o, yəqin ki, təəccüblənərdi: iqtisadi möcüzə bu qədər gözəl də ola bilərmiş.
Əgər Fetter Bakı Televiziya Qülləsinin müşahidə meydançasına qalxsaydı, onun obyektivi şəhərin panoramasını tutardı — burada keçmiş və gələcək yanaşı dayanır: qədim məscidlərin günbəzləri və şüşə fasadlı göydələnlər, İçərişəhərin dar küçələri və Ağ şəhərin geniş prospektləri. Yəqin ki, o, gündəliyinə belə yazardı:
“Bakı artıq təkcə neft paytaxtı deyil. O, yaradıcı, yeniləyici və həyat enerjisinin paytaxtına çevrilib.”
Fetter, bir alim kimi, insanların özlərinə də diqqət yetirərdi. Axı 1930-cu ildə onu məhz insanlar maraqlandırırdı — sadə bakılılar, satıcılar, fəhlələr, həyətlərdə oynayan uşaqlar. Bu gün o, yeni bir nəsli görərdi — gənc, savadlı, dünyaya açıq insanları. Bir neçə dildə danışan, sərbəst səyahət edən, şəhəri və ölkəsi ilə fəxr edən insanları.
O, yəqin ki, o vaxt hiss etdiyi eyni canlı enerjini yenidən duyardı — sadəcə, indi bu enerji neft maşınlarının fitlərində deyil, musiqinin səslərində, innovasiyalarda, sərgilərdə və festivallarda ifadə olunur.
Fetter, şübhəsiz, qeyd edərdi ki, Bakı bu gün müasir Azərbaycan arzusunun aynasıdır — ruhunu qoruyaraq, dünyanın aparıcı paytaxtları səviyyəsində parlayan bir şəhər.
Və bəlkə də, axşam bulvarı ilə gəzərkən, Xəzərin işıqlarına baxıb deyərdi:
“Mən 1930-cu ildə Bakını görmüşdüm — zəhmət və toz içində bir şəhəri. Bu gün isə XXI əsrin Bakısını görürəm — işığın və ilhamın şəhərini. Və bu şəhərdə, əvvəlki kimi, böyük bir həyat enerjisi yaşayır”.
Hacı Cavadov
