Köhnə Bakının küçələrində aptek sadəcə dərman satılan yer deyildi. Bu, dövrün vitrini idi və orada içərisində skipidar (şam ağaclarından alınan kəskin qoxulu, şəffaf maye) sabununun qoxusu hiss olunur, ağcaqanadlara qarşı ətirli şüşə qablar və əczaçıların səliqə ilə yazdığı resept dəftərlərini görmək olardı. Burada həm sağlamlıq mədəniyyəti formalaşır, həm də elm, biznes və sosial öhdəliklərin qovuşduğu bütöv bir sənaye meydana gəlirdi.
Hər şey XVIII əsrdə I Pyotrun fərmanları ilə başladı – həmin fərmanlar şəxsi apteklərin açılmasına imkan verirdi. XIX əsrə gəldikdə isə, hər yeni aptekin açılması şəhər miqyasında mühüm hadisəyə çevrilirdi, – Baki-baku.az yazır.
Bakıda ilk xüsusi aptek şəhər quberniya statusu alandan sonra fəaliyyətə başlamış və əczaçı K. E. Eyxlerə məxsus idi. 1890-cı ilə qədər şəhərdə artıq beş aptek fəaliyyət göstərirdi. Yeni əczaçılar isə daha uzaq məhəllələrdə – Çəmbərəkənd kəndindən tutmuş “Təzəpir” məscidinə qədər – aptek açmağa can atırdılar. Rusiya qanunvericiliyi isə bu prosesi xeyli ləngidirdi: hər aptek üçün 10 min nəfər əhali və 15 min resept şərti qoyulmuşdu. Halbuki, Bakıda hər aptekə 20 mindən çox sakin düşürdü. Buna baxmayaraq, qubernator Vladimir Roqqe altıncı aptekin açılmasına icazə vermədi.
“Kaspi” qəzetinin jurnalistləri o dövrdə hesablama apararaq belə nəticəyə gəlmişdilər ki, bəzi dərmanların satışında aptek sahiblərinin mənfəəti 1000 faizə qədər yüksəlirdi. Ona görə də mövcud aptek sahibləri yeni rəqiblərin meydana çıxmasına hər vasitə ilə mane olurdu. Hesab dəftərləri də düzgün yazılmırdı – guya dövriyyə normaya çatmır və yeni aptek açmağa ehtiyac yoxdur.
Əsrin maraqlı hadisələrindən biri də qadın provizorların ortaya çıxması idi. 1910-cu ildə Bakıda ilk dəfə farmasevtik dərəcəsi olan bir xanım – Meri Filippovna Brenner fəaliyyətə başladı. Onun ardınca Feyqa Qluskina, Beyla Rabinoviç, Berta Qalperina və başqaları qoşuldular. O dövrdə bu, demək olar ki, sensasiya idi: bütün Rusiya imperiyasında cəmi 85 qadın-provizor vardı.
Əczaçılar yalnız dərman satmırdılar, həm də məhkəmə-kimyəvi ekspertiza, sanitariya araşdırmaları aparırdılar və formal olaraq quberniya müfəttişlərinin nəzarətində idilər. Yoxlamalar isə əsasən sanitariya vəziyyətinə və hesabat dəftərlərinə nəzər salmaqla kifayətlənirdi. Əslində aptek həm biznes, həm sosial missiya, həm də məhkəmə-tibbi sistemin bir hissəsi idi.
Yalnız 1906-cı ildə resept normativinin ləğvi aptek şəbəkəsinin genişlənməsinə güclü təkan verdi. 1917-ci ilə qədər Bakıda artıq 18 xüsusi aptek, 6 aptek şöbəsi və Balaxanıdan tutmuş Mərdəkanadək kənd apteklərindən ibarət bütöv bir şəbəkə mövcud idi. Apteklərin sayında həqiqi sıçrayış isə sovet dövründə baş verdi – o zaman dərman işi dövlət səhiyyə sisteminin bir hissəsinə çevrildi.
Beləliklə, Bakının aptekləri nadir və imtiyazlı müəssisələrdən şəhər həyatının tamhüquqlu hissəsinə çevrildi. Onların tarixi yalnız əczaçılığın inkişaf salnaməsi deyil, həm də sosial münasibətlərin, maraqlar mübarizəsinin, iqtisadi hesablamaların və insan talelərinin aynasıdır. Apteklərin divarları arasında dərmanlar hazırlanır, yeni peşələr yaranır, qadınların elm və tibb sahəsində rolu möhkəmlənir, qaydalar və normalar ətrafında mübahisələr aparılırdı.
Apteklərin tarixi – Bakının böyük tarixini əks etdirən kiçik güzgü kimidir: burada tərəqqiyə can atmağın və ən çətin dəyişikliklər zamanı belə öz simasını qoruyub saxlamağı simvolunu görmək olar.
Hacı Cavadov
