Avtomobil yarışları azarkeşləri hələ o dövrdə valeh edirdi, hansı ki, həmin vaxt yarış maşınlarının maksimal sürəti cəmi 50 km/saat idi. İndi isə təsəvvür edin – müasir yarışlarda bolidlər 300 km/saat və daha yüksək sürət yığır!

Əgər bu yarışlar futbol kimi kütləvi hadisəyə çevrilməyibsə, bunun yeganə səbəbi onların böyük maliyyə yatırımları tələb etməsidir. Gərginliyi, emosionallığı, risk baxımından müqayisə edilə biləcək digər bir idman növü tapmaq çətindir.

Hələ 1920-ci illərdə “Formula”nın yaranmasına zəmin ortaya çıxdı. Həmin dövrdə müntəzəm olaraq Avropa çempionatı – “Qran-pri” keçirilirdi. 100 km/saat orta sürət o zamanlar inanılmaz yüksək görünürdü və buna görə də bu yarışlara yüz minlərlə tamaşaçı toplaşırdı.

Gözlənilən çempionatın reqlamenti hələ İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl hazırlanmışdı, lakin təşkilatçılar bütün planlarını təbii ki, təxirə salmalı oldular. Yalnız 1946-cı ildə yeni yaradılan Beynəlxalq Avtomobil Federasiyası “Formula”nın qaydalarını dərc etdi və ilk yarış İngiltərədə, “Silverstone” avtodromunda baş tutdu.

Ötən əsrin ortalarına aid yarış bolidləri müasir maşınları xatırlatmırdı və tədricən yeniliklər meydana gəlirdi. Məsələn, 1959-cu ildə “Kuper” komandasının mühəndisləri arxa mühərriki tətbiq etdilər. Onların bolidi mükəmməl idarə olunurdu və iki dəfə ümumi hesabda birinci yeri tutmuşdu. Çox keçmədən bütün yarış avtomobilləri arxa mühərrikli oldu. Daha sonra mühəndislər aviasiyadan ilham almağa başladılar və 1960-cı illərin əvvəllərində “Lotus” komandası ilk dəfə olaraq bolid təqdim etdi ki, onun korpusu — monokok adlanan konstruksiya — həm yeganə daşıyıcı element, həm də vahid örtük idi. Elə həmin illərdə, 1960-cı illərin əvvəlində, ilk təhlükəsizlik tağları da meydana çıxdı – bu tağlar avtomobilin aşması halında pilotun sağ qalma ehtimalını artırırdı.

Passiv təhlükəsizlik elementləri kifayət qədər deyildi. O dövrün bolidlərinin sükanı arxasında oturmaq hətta ən təcrübəli müasir pilot üçün belə qorxulu hesab olunurdu. Bunu kino-xronikada da görmək mümkündür: təhlükəsizlik kəmərləri yox idi, sükanı çox möhkəm tutmaq, ona sözün əsl mənasında sıx-sıx yapışmaq lazım gəlirdi. Dəbilqə isə sonradan peyda oldu, əvvəlcə sadəcə başı bürüyən örtük və küləkdən gözləri qoruyan eynəklər istifadə olunurdu.

1958-ci ildə “Formula-1”də ikinci titul təsis edildi: artıq yalnız pilot deyil, ən sürətli bolidi hazırlayan komanda da mükafatlandırılırdı. Sonradan bu şərəfli mükafat “Konstruktorlar Kuboku” adını aldı. Məhz bundan sonra əsl sürət yarışı başladı.

1960–1970-ci illər “Formula-1” tarixində xüsusi yer tutur. Bir tərəfdən, ən qatı rəqiblər belə çox vaxt ən yaxın dostlara çevrilirdi: pilotlar, mexaniklər, onların xanımları və sevgililəri birlikdə vaxt keçirir, istirahətə gedir, səyahət edir, ümumilikdə dostluq və həmrəylik ruhunu möhkəmləndirirdilər. Digər tərəfdən isə bolidlər təhlükəsizlik standartlarından qat-qat sürətlə inkişaf edirdi və bu, tez-tez faciələrlə nəticələnirdi.

1960-cı illərin sonlarında qaydalar yenidən dəyişdi: mühərrikin həcmi və gücünü demək olar ki, ikiqat artırmağa icazə verildi, amma nə traslar, nə də tibbi təminat yenilənmişdi. Təxminən həmin vaxtdan bolidlərin üzərində stikerlər və reklam yazıları peyda oldu, sponsor pulları isə maşınların daha da sürətli hazırlanmasına imkan verdi.

1967-ci ildə Monako Qran-prisində italyan pilot Lorenso Bandini həlak oldu. 1968-ci ildə şotland Cimm Klark, 1970-ci ildə isə yeni zelandiyalı Bryus Maklaren, britaniyalı Pirs Karic, avstriyalı Yohen vəfat etdilər. 1973-cü ildə fransız Fransua Sever və britaniyalı Rodjer Uilyamson həyatını itirdi. 1970-ci illərin sonuna yaxın ölən pilotların sayı 40-ı keçdi. Onların çoxunun yaşı hələ otuzu tamamlamamışdı.

Tamaşaçılara sadəcə “avariya olub” deyirdilər. Amma bu sözlərin arxasında dəhşətli mənzərə gizlənirdi — parça-parça olan bolid, ətrafa dağılan təkərlər, alov sütunu… sağ qalmaq isə demək olar ki, mümkünsüz idi. Təhlükə barədə danışanlara təşkilatçılar belə cavab verirdilər: “Əgər bu sizə təhlükəli gəlirsə, sadəcə bu qədər sürətli sürməyin.” Təbii ki, pilotlar üçün bu cavab qəribə səslənirdi. Məsələn, həmin illərdə altı titul qazanan “Ferrari” komandası altı pilotunu itirmişdi.

1970-ci illərin ikinci yarısı britaniyalı Ceyms Hant ilə avstriyalı Niki Laudanın rəqabəti ilə yadda qaldı. 2015-ci ildə bu duel haqqında “Gediş” adlı film çəkildi. Lauda hesablı, dəqiq üslubu ilə seçilirdi, onu hətta “kompüter”lə müqayisə edirdilər. 1976-cı ilin ortalarında o, ağır qəza keçirib dəhşətli yanıq xəsarətləri aldı. Həkimlər sağ qalacağına inanmırdı. Amma Niki təkcə sağ qalmadı, cəmi iki mərhələ buraxaraq traslara qayıtdı.

Bu dövrdə konstruktorlar sürət və gücü artırmaq üzərində çalışırdılar. Bolidlərdə aerodinamikaya əsaslanan antikollar peyda oldu: onlar maşını yola daha möhkəm “basır”dı və idarəetməni asanlaşdırırdı. Sonra “ground effect” (yer effekti) ixtira olundu ki, bu da bolidə daha etibarlı manevr etməyə imkan verirdi. Təhlükəsizlik naminə bəzi yeniliklər sonradan qadağan edildi.

1980–1990-cı illər “Formula-1”in qızıl dövrü hesab olunur. Əvvəla, “Ferrari”, “McLaren”, “Williams”, “Lotus”, “Benetton” kimi aparıcı komandalar formalaşdı. İkincisi, avtoidman tarixində əbədi qalacaq ulduzlar yarandı — xüsusilə Ayrton Senna və Alen Prost. Onların rəqabəti 1994-ə qədər davam etdi: Prost idmandan getdi, amma Senna San-Marino Qran-prisində faciəli şəkildə həlak oldu.

Senna riskli sürmə tərzi və istənilən havada ustalıqla idarəetməsi ilə seçilirdi, buna görə ona “Yağış Adamı” ləqəbi verilmişdi. O, təhlükəsizlik standartlarının artırılması üçün fəal çalışırdı, lakin yalnız onun faciəsindən sonra, qəzanı yüz minlərlə tamaşaçı canlı izlədikdən sonra “Formula-1”də təhlükəsizlik elmi əsaslarla inkişaf etdirilməyə başladı. Kokpitdə əlavə baş dayağı, təkərlər üçün xüsusi troslar, daha möhkəm karbon korpuslar, traslarda isə metal baryerlər əvəzinə şin baryerləri tətbiq olundu.

Bugünkü yarış bolidi karbon lifli monokokdan hazırlanır, təkərlər korpusdan kənardadır. Avtomobilin pilotla birlikdə çəkisi ən azı 700 kq-dır. Pilot dar kabinədə yerləşir, burada mürəkkəb panel, idman sükanı və pedallar var. ABS və əyləc gücləndiricisi qadağandır. Mühərrikin həcmi və silindrlərin sayı texniki reglamentlə tənzimlənir və demək olar ki, hər il dəyişir. Amma “Formula” nə mühərrik yarışı, nə də ən sürətli avtoyürüş seriyasıdır.

Xallar həm pilot, həm də komanda üçün yazılır: mübarizə həm dünya çempionluğu, həm də Konstruktorlar Kuboku uğrunda gedir. Bundan əlavə, qeyri-rəsmi mükafatlar da var: “Ən yaxşı trasa”, “Ən yaxşı pilot”, “Ən yaxşı debütant”, “Pilotların seçimi”.

Tarixən “Formula-1” kişilərin meydanı olub. İndiyə qədər cəmi beş qadın pilot yarışlarda iştirak edib. Onlardan yalnız biri — Leyla Lombardi xal toplaya bilib: 1975-ci ildə İspaniya Qran-prisində finişi altıncı pillədə başa vurmuşdu.

Maraqlıdır ki, “Formula-1” komandaları hələ də “konuşnyalar” (azərb. – at saxlanan yer və ya italyanca Scuderia) adlanır, tam at yarışlarındakı kimi. Elə atçılıqdan bu çempionata başqa terminlər də keçib: məsələn, bütün mövsümün mərhələlərinə nəzarət edən və fikir ayrılığı yarananda qərar qəbuluna kömək edən şəxsi burada “stüard” adlandırırlar.

Təhlükəsizlik tağlarından əlavə, bu gün pilotları xüsusi kombinezonlar qoruyur. Onlar açıq alov qarşısında 14 saniyə davam gətirə bilir. Həmçinin yanmayan materiallardan hazırlanmış əlcəklər də var. Təbii ki, hər bir pilotun dəbilqəsi mövcuddur, eləcə də avtomobilin quruluşu sürücüyə bir neçə saniyəyə kabinədən çıxmağa imkan verir. Amma bunun üçün əvvəlcə təhlükəsizlik kəmərlərini açmaq və sükanı çıxarmaq lazımdır.

Son illərdə “Formula-1”in qaydaları tez-tez dəyişir. Xüsusən də mühərriklərlə bağlı tələblər daim sərtləşdirilir. Bütün bunlar isə təhlükəsizlik naminə sürətin azalması, yarış boyu isə ötmələrin çoxalması üçündür. Bu halda tamaşa daha da maraqlı və möhtəşəm görünür.

Bakı yollarında 2016-cı ildə Formula-1 Avropa Qran-prisi keçirildi. 2017-ci ildən etibarən isə paytaxtda hər il Formula-1 Azərbaycan Qran-prisi təşkil olunur.

Bakıda Formula-1 Qran-prisinin keçirilməsi ideyası ilk dəfə 2013-cü ildə meydana gəldi. 2016-cı ildə Azərbaycan nəhayət öz ilk Formula-1 yarışını gördü və o vaxtdan indiyə qədər Qran-pri hər il ölkəmizdə keçirilir, yalnız 2020-ci ildə bir illik fasilə verildi. 2016-cı ildə yerli yarış “Avropa Qran-prisi” adı ilə tanınırdı, 2017-ci ildən isə “Azərbaycan Qran-prisi” adını aldı.

Bakıdakı yarış yolu uzun düz hissələrin dar sahələr və iti döngələrlə vəhdəti ilə fərqlənir ki, bu da onu Formula-1 təqvimindəki ən çətin yollardan birinə çevirir. Uzunluğu 6 kilometrdən çox olan bu yol özünəməxsus planlaşdırmaya malikdir. Buraya dar yüksəliş hissəsi, qala divarları yanından keçən dar məkan və dənizkənarı bulvar boyunca uzanan uzun, düz sahə daxildir.

Bu gün Formula-1 Azərbaycan Qran-Prisinə start verilib. Paytaxt artıq doqquzuncu dəfə bu mötəbər yarışı qəbul edir. Dünyanın ən məşhur pilotları – Lyuis Hemilton, Fernando Alonso, Maks Ferstappen, Şarl Lekler və başqaları Bakı şəhər halqasında mübarizə aparacaqlar. Yarış zamanı həm sürücülər, həm də milyonlarla televiziya izləyicisi UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmiş İçərişəhəri, paytaxtın müasir memarlıq incilərini və Xəzərin sahilboyu mənzərəsini seyr edə biləcəklər.

Murad Muxtarov