Müasir dünyada beynəlxalq münasibətlər tez-tez ciddi sınaqlara məruz qalarkən, Özbəkistan və Azərbaycanın qardaş xalqları arasındakı ittifaq davamlılığın, qarşılıqlı etimadın və tarixi varisliyin nümunəsidir. Bu münasibətlər sadəcə diplomatik əlaqələrlə məhdudlaşmır – bu, əsrlər boyu formalaşmış mədəni, mənəvi və etnik bağlardır ki, XXI əsrdə daha da möhkəmlənməkdədir.
Özbək və Azərbaycan xalqları əsrlər boyunca yalnız ticarət və mədəni əlaqələrlə deyil, həm də ortaq türkdilli mənşə, dil, adət-ənənələrlə bir-birinə bağlı olmuşlar. Bu ortaq köklər bu günkü strateji tərəfdaşlıq üçün unikal bir əsas yaradır.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev hələ sovet dövründə qardaş türkdilli ölkələrə, o cümlədən Özbəkistana xüsusi maraq göstərmiş, bu münasibətlərə böyük önəm vermişdir. Müstəqillik illərində də böyük lider Heydər Əliyev Özbəkistanla münasibətlərə xüsusi əhəmiyyət vermişdir. 1996-cı ilin ortalarında Azərbaycan Respublikasının Özbəkistan Respublikasındakı Səfirliyi, 1998-ci ilin mayında isə Özbəkistan Respublikasının Azərbaycan Respublikasındakı Səfirliyi fəaliyyətə başlamışdır. Hər iki ölkənin liderləri – Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və Özbəkistan Respublikasının Prezidenti Şavkat Mirziyoyev münasibətlərin iqtisadiyyat, enerji, elm, təhsil və mədəniyyət də daxil olmaqla bütün sahələrdə inkişafına böyük önəm verirlər. Siyasi iradənin qarşılıqlı olması qonşuluq münasibətlərini dinamik inkişaf edən strateji əməkdaşlığa çevirir. Dövlət başçılarının müntəzəm qarşılıqlı səfərləri ikitərəfli münasibətləri keyfiyyətcə yeni mərhələyə çıxaran mühüm amilə çevrilmişdir.
Bu səfərlər nəticəsində bir sıra sənədlər imzalanmışdır ki, onların arasında “Strateji tərəfdaşlığın dərinləşdirilməsi və hərtərəfli əməkdaşlığın genişləndirilməsi haqqında Bəyannamə” və “Ali Dövlətlərarası Şuranın yaradılması haqqında Müqavilə” xüsusilə seçilir.
Bu sənədlərin imzalanması Daşkənd və Bakının maraq və məqsədlərinin üst-üstə düşdüyünü, eləcə də bərabərhüquqlu və çoxşaxəli əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi üçün əlverişli şərait yaratmaq istəklərini nümayiş etdirir. Hər iki ölkə BMT, Qoşulmama Hərəkatı, Türk Dövlətləri Təşkilatı, Müstəqil Dövlətlər Birliyi və İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi nüfuzlu beynəlxalq platformalarda bir-birini fəal şəkildə dəstəkləyir.
Özbəkistan və Azərbaycan: İqtisadi tərəfdaşlıq və qardaşlıq, zəlzələ ilə möhkəmlənmiş dostluq
Özbəkistan və Azərbaycan öz regionlarında mühüm potensiala və strateji mövqeyə malik ölkələr olaraq bu gün davamlı iqtisadi tərəfdaşlıq formalaşdırırlar. Bu isə əlaqələrin genişləndirilməsinə artan qarşılıqlı maraq və ikitərəfli ticarət dövriyyəsinin təsiredici artım tempi ilə təsdiqlənir. 2017-ci ildən bu yana ticarət həcmi 5,5 dəfədən çox artmışdır. Baxmayaraq ki, indiyədək əldə olunan nəticələr əməkdaşlıq potensialını tam şəkildə əks etdirmir, bu artım Bakı və Daşkəndin ciddi strateji məqsədlə – yaxın illərdə qarşılıqlı ticarət dövriyyəsini 1 milyard ABŞ dollarına çatdırmaq niyyətində olduqlarını açıq şəkildə göstərir. Prezidentlər Şavkat Mirziyoyev və İlham Əliyev tərəfindən irəli sürülən maarifləndirici təşəbbüslər sayəsində əməkdaşlığın müxtəlif sahələrdə dərinləşdirilməsi üçün geniş imkanlar açılır.
Azərbaycan və Özbəkistan birgə layihələri fəal şəkildə inkişaf etdirir, 2019-cu ildən etibarən isə qarşılıqlı nümayəndə heyətlərinin müntəzəm mübadiləsi həyata keçirilir. 2023-cü ilin fevralında Daşkənddə birinci Özbəkistan–Azərbaycan Regionlar Forumu, həmin ilin mayında isə ikinci forum Azərbaycanın Quba şəhərində keçirildi. Bu forumlar nəticəsində bir sıra şəhərlər arasında əməkdaşlığa dair sənədlər imzalanmışdır. Bunlar arasında aşağıdakı cütlükləri qeyd etmək olar: Səmərqənd və Gəncə, Xivə və Şuşa, Buxara və Lənkəran, Kokand və Şəki, Namanqan və Mingəçevir, Qulistan və Füzuli, Termiz və Biləsuvar. Əgər müasir dövrdə getdikcə daha da inkişaf edən bu münasibətlərin tarixçəsinə nəzər salsaq, görərik ki, bu əlaqələr zamanın bir çox sınaqlarından uğurla çıxmışdır. Bu baxımdan bir neçə onillik əvvələ – 1966-cı ildə baş vermiş dəhşətli zəlzələyə qayıtdıqda, Azərbaycanın qardaş Özbəkistan xalqına necə yardım əlini uzatdığını xatırlayırıq. Bu hadisə “Dost dar gündə tanınar” atalar sözünün parlaq təcəssümüdür.
Fəlakət bir şəhərə toxunduqda, o, bütün ölkənin dərdinə çevrilir. Məhz belə də oldu: 1966-cı ilin yazında Daşkənddə baş vermiş güclü zəlzələ şəhəri bir neçə saniyə ərzində xarabalığa çevirdi, yüz minlərlə insan evsiz qaldı. Lakin bu faciə eyni zamanda insanlıq üçün bir sınaq oldu və Sovet İttifaqı respublikaları arasında nə qədər güclü bağların mövcud olduğunu nümayiş etdirdi. Bu baxımdan Azərbaycan xüsusi rol oynadı. Bakı ilk yardım göstərənlərdən biri olmaqla kifayətlənmədi, illərlə davam edən qardaşlıq və həmrəylik ruhunu Daşkəndin taleyinə hopdurdu. İlk mərhələdə tikinti materiallarının təcili çatdırılması, uşaqlar üçün yay istirahətinin təşkili ilə başlayan bu proses sonradan şəhərin bərpasına yönələn böyük bir proqram halını aldı. Bu, təkcə evlərin və məktəblərin inşası haqqında quru faktlar toplusu deyil – bu, insanlıq, xeyirxahlıq və fədakarlıq salnaməsidir. Bu gün də həmin hadisələr xalqlarımızın birliyini və sarsılmaz dostluğunu simvolizə edən yaşayan tarix kimi yaddaşlarda yaşayır.
1966-cı il Daşkənd zəlzələsi: Azərbaycanın qardaşlıq və həmrəylik salnaməsi
1966-cı il aprelin 26-da Dəşkənd fəlakətin qoynunda oyandı. Cəmi 12 saniyə ərzində qədim şəhərin mərkəzi dağıntılara çevrildi. Yer 8 bal gücündə silkələndi, evlər uçdu, küçələr qışqırıq və tozla doldu. Rəsmi məlumata görə, 9 nəfər həyatını itirdi, 2 mindən çox insan yaralandı, lakin dağıntıların miqyası dəhşətli idi – 300 mindən çox insan evsiz qaldı. Məhz bu an sovet respublikaları arasında əsl qardaşlıq özünü göstərdi. Xüsusilə Azərbaycan fədakarlığı ilə seçildi. Bakı ilk olaraq kömək əli uzatmağa hazır olduğunu bildirdi və artıq may ayında SSRİ Dövlət Bankında “Daşkəndə yardım fondu” adlı xüsusi hesab açdı.
Bakının ilk yardım eşelonları Daşkəndə 820 elektrik mühərriki, 400 ton boru, 30 min kvadratmetr quru suvaq, 12 ədəd qüllə kranı və yüzlərlə ton tikinti materialı gətirdi. Bakı limanı və hava limanı fasiləsiz, gecə-gündüz işləyirdi – yüklər növbədənkənar Daşkəndə göndərilirdi. “Sovet Azərbaycanı” və “Sovet Türkmənistanı” bərələri cəmi bir neçə günə yüzlərlə ton yük daşıdı. 1966-cı ildə Azərbaycan SSR Daşkəndin bərpası üçün 1,8 milyon rubl, 1967-ci ildə isə 4,6 milyon rubl ayırdı.
23 mayda Azərbaycanın mütəxəssisləri – “Azqosproyekt” layihə institutunun memarları, Bakı ev tikinti kombinatı №1-in işçiləri, Azərbaycan SSR-in tikinti naziri M.Abbasovun rəhbərliyi ilə Daşkəndə uçdu. Burada artıq genişmiqyaslı tikintiyə hazırlıq gedirdi. “BaşDaşkəndTikinti” idarəsi Özbəkistan SSR Nazirlər Sovetinin Daşkəndin bərpası və tikintisi üzrə Baş İdarəsi adlandırıldı. Şəhərdə köhnə binaları bərpa etməmək, əksinə, müasir layihələr əsasında yeni şəhər salmaq qərara alındı. Azərbaycanlı inşaatçılar Çilançarın “K-24” massivində və Nəvai küçəsində 7 mərtəbəli binaların tikintisinə başladılar. Respublika tərəfindən torpaqqazma texnikası, tikinti mexanizmləri, tikinti materialları və işçi briqadaları ilə təchiz olunmuş xüsusi qatar da Daşkəndə göndərildi. BaşTikinti idarəsində Azərbaycan tikintisinə rəhbərlik edən xüsusi qərargah yaradıldı. İlk mərhələdə azərbaycanlılar 19 beşmərtəbəli bina inşa etməli idilər.
Azərbaycan vətəndaşları yalnız pul deyil, öz mənzillərini də ianə edirdilər. 1966-cı ilin payızına qədər Azərbaycanda artıq 260-dan çox özbək ailəsi yerləşdirilmişdi. Ən böyük diqqət isə uşaqlara – ən müdafiəsizlərə göstərildi. Zəlzələ nəticəsində Daşkəndin məktəb və uşaq bağçalarının əksəriyyəti dağıldı, minlərlə uşaq küçədə qaldı. Azərbaycan Komsomol Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə Mərdəkan və Şüvəlan pioner düşərgələrində 1200 Daşkənd uşağı qəbul edildi. Onlar üçün Xəzər sahilindəki bu yay istirahəti qorxudan qurtuluş və Azərbaycana ilk səfər idi.
1966–1967-ci illərdə Azərbaycanlılar tərəfindən 35 min kvadratmetr yaşayış sahəsi inşa edildi, bu da respublikanı SSRİ üzrə yardım həcminə görə beşinci yerə çıxardı. Daşkənddə yeni mikrorayonlar, məktəblər, uşaq bağçaları, poliklinikalar, hətta Sergeli adlı yeni şəhərcik salındı. 1966-cı ilin qışına qədər artıq 300 min Daşkənd sakini yeni evlərə köçmüşdü. Köhnə binalar bərpa olunmadı – şəhər müasir şəhərsalma layihələri əsasında yenidən quruldu.
Yardım yalnız tikinti ilə məhdudlaşmadı. 1966-cı ilin dekabrında Azərbaycanın məşhur sənətçisi Müslüm Maqomayev Daşkənddə bir neçə xeyriyyə konserti verdi və əldə olunan bütün vəsaiti yardım fonduna bağışladı. 100-dən çox azərbaycanlı inşaatçı orden, medal və fəxri fərmanlarla təltif olundu.
Şəhərin mərkəzində “Qəhrəmanlıq” abidəsi ucaldıldı – bu, Daşkəndlilərin sarsılmaz iradəsinin və SSRİ respublikalarının qardaş dəstəyinin simvoludur. Bu abidədə 14 sütun var – hər biri bir ittifaq respublikasını təmsil edir və Azərbaycanın töhfəsi əbədi olaraq burada əks olunmuşdur.
Daşkəndin bərpası üç il yarım davam etdi. Axıra qədər orada Azərbaycanlı metro tikintisi ustaları da çalışdı, Daşkənd metrosunun birinci xəttinin stansiyalarının əsasını onlar qoydular. Bir çox azərbaycanlı inşaatçılar Daşkənddə yaşamağa davam etdi, şəhərin tamhüquqlu sakinlərinə çevrildi.
İllər keçdi, amma həmin günlərin xatirəsi unudulmadı. Daşkəndin yeni məhəllələri, “Bakı”, “Azərbaycan” adlanan binalar, “Qəhrəmanlıq” abidəsi qardaş respublikaların birlikdə dağıntılardan yeni bir şəhər yaratdıqları zamanları bu gün də xatırladır.
Azərbaycanlılar yalnız ev və məktəb inşa etmədilər – divarlara yeni ümidlər, təminata dostluq sədaqəti, hər kərpicə isə öz ruhlarını qoydular. 1966-cı ilin hekayəsi bizə göstərdi ki, təbii fəlakət divarları dağıda bilər, amma insan birliyini heç vaxt dağıda bilməz.
Bakı Daşkəndə kömək üçün yetişəndə bir əfsanə doğuldu – bu gün də bizə dərs verən əfsanə: Əsl qardaşlıq məhz ağır gündə sınanır.
Hacı Cavadov
