Elə şəhərlər var ki, əsrlərlə formalaşır, elələri də var ki, bir neçə ilə qurulur. Elə paytaxtlar var ki, quru ərazidə yerləşir, bəziləri isə adalarda. Amma dünyada elə bir şəhər var ki, o, düz dənizin ortasında – Neft Daşlarında salınıb.
Bu şəhər torpaq üzərində deyil, dayaqlar və batırılmış gəmilərin gövdəsi üzərində yaranıb. Onun küçələri dalğaların arasında salınıb, çoxmərtəbəli binaları fırtınalara sinə gərir, sakinləri sahilsiz bir məkanda yaşayırdılar. Bu şəhər – mühəndis düşüncəsinin, cəsarət və iradənin əfsanəsidir, Xəzər şelfinin paytaxtıdır.
Neft Daşlarının tarixi – insanın təbiətə meydan oxuması və bu mübarizədən qalib çıxmasının tarixidir. Bu, elmi ideyaların, siyasi ambisiyaların, insan qəhrəmanlığının və faciəli sınaqların iç-içə keçdiyi bir dramdır. Dənizdə qurulmuş bu şəhər, inamın, irəliləyişin və cəsarətli arzuların rəmzinə çevrildi. XX əsrin ortalarında mühəndislərin bu qədər cəsarətli addım ataraq burada küçələri, məktəbi, çörək zavodunu və parkı olan yaşayış məntəqəsi salması bu gün inanılmaz görünə bilər. Amma bütün bunlar – Sovet tarixinin və dünya neft sivilizasiyasının bir hissəsinə çevrilmiş gerçəklikdir.
Abşeron – Neft sivilizasiyasının beşiyi
Neft Daşlarının tarixi Bakıyla sıx bağlıdır. Məhz Abşeron yarımadasında insan ilk dəfə nefti tanıdı. XIX əsrdə bu ərazilərdəki quyulardan vedrələrlə neft çıxarılırdı. 1848-ci ildə Bibiheybətdə dünyanın ilk neft quyusu qazıldı, bəlkə də primitiv idi, amma yeni dövrün başlanğıcı oldu.
XX əsrin əvvəlində Bakı artıq bir neft imperiyasına çevrilmişdi. Burada dünyanın dörd bir yanından mühəndislər, sahibkarlar, alimlər toplaşmışdı. İlk neft tankerləri burada yaradılmış, sənaye inqilabının yanacağı buradan təmin olunmuşdu. Lakin əsrin ortalarında quru artıq kifayət etmirdi: yeni hasilat üçün torpaq dar gəlirdi. O zaman inqilabi fikir səsləndi – dənizə çıxmaq.
“Qara Qayalar” və ilk “desant”
1946-cı ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Qara Daşlar adlanan qayalara ekspedisiya göndərdi. Geoloqlar müəyyən etdilər ki, burada həqiqətən böyük neft ehtiyatları var. İki il sonra “arzu desantı” bu qayalara endi: Nikolay Baybakov, Səbit Orucov, Yusif Səfərov, Ağa Qurban Əliyev. Onlar yalnız avadanlıq yox, həm də imkansızı mümkün edəcəklərinə inam gətirmişdilər.
1949-cu il avqustun 24-də Mixail Kaverçkinin briqadası ilk quyunun qazılmasına başladı. Noyabrın 7-də həmin quyu 100 ton/gün məhsuldarlıqla fontan vurdu. Qara Qayalar “Neft Daşları” adlandırıldı və dünyanın ilk dəniz neft platformasının yerləşdiyi yer kimi tarixə düşdü.
“Yeddi gəmi adası”
Bəs neftçilər harada yaşamalı və işləməli idi? Axı dənizdə nə torpaq, nə də yaşayış vardı. Həll isə nağılları xatırladacaq qədər qeyri-adi idi: Bakıda istismar müddəti başa çatmış köhnə gəmilər toplanıb qayalara gətirildi və qəsdən batırıldı. Beləcə “Yeddi gəmi adası” yaranmış oldu.
Batırılan gəmilər arasında Nobel qardaşlarının təşəbbüsü ilə yaradılmış ilk neft tankeri “Zərdüşt” də var idi. O, muzey ola bilərdi, ikinci “Avrora” ola bilərdi, amma şəhərin təməlində yer aldı. Tarixdə ilk tanker ilk dəniz neft şəhərinin bünövrəsinə çevrildi — bu, simvolik idi.
Təbiətə qarşı mübarizə: Buz və fırtına
Xəzər dənizi adətən sakit olsa da, dəfələrlə öz sərt üzünü göstərib. 1953-cü ilin qışında nəhəng buz kütlələri Neft Daşlarını məhv etməklə hədələyirdi. Buzları bombalayır, üzərinə kömür tozu səpirdilər ki, əriyib getsin. Amma təbiət çox güclü idi.
Neft Daşlarını möcüzə xilas etdi – külək istiqamətini dəyişdi və buzlar əridi.
1956-cı ildə isə güclü fırtına şəhərə hücum etdi. Kilometrlərlə estakada, səkkiz buru platforması məhv oldu. 21 neftçi həlak oldu. Onların adları şəhərin yaddaşında əbədi qaldı. Hadisə yerində abidə ucaldıldı – xatırlatmaq üçün: Xəzər nefti qəhrəmanlıq və qurbanlarla çıxarılıb.
Dayaqlar üzərində şəhər
Sınaqlara baxmayaraq, şəhər böyüyürdü. 1950-ci illərin sonunda burada elektrik stansiyaları, qazanxanalar, neft toplanma məntəqələri, xəstəxana və tibb məntəqəsi yaradıldı. İşçilər üçün ikimərtəbəli baraklar tikildi.
1960-cı ildə Nikita Xruşşov Neft Daşlarına gəldi. “Sovet adamları dənizi fəth etdilər!” – deyə o, heyranlıqla səsləndi. Onun göstərişi ilə vertolyot əlaqəsi yaradıldı, panel tipli çoxmərtəbəli binaların tikintisinə başlanıldı.
Neft Daşlarının inkişafı Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır
Neft Daşlarının tarixində ən yaddaqalan hadisələrdən biri 25 illik yubileyində dünya miqyaslı siyasi xadim, müasir Azərbaycanın memarı və yaradıcısı, neftçilərin dostu Heydər Əliyevin iştirakı idi. Bu, böyük liderin Neft Daşlarına ilk səfəri deyildi.
Hələ respublikada rəhbər vəzifələrə seçilməmişdən öncə, DTK orqanlarında çalışdığı dövrdə dəfələrlə dəniz neftçilərinin qonağı olub. Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçildikdən sonra ilk səfəri də Neft Daşlarına olmuşdu. Onun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə ölkənin neft sənayesi, o cümlədən Neft Daşları yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. 1970-ci illərdə Neft Daşları artıq tam bir yaşayış qəsəbəsinə çevrilmişdi: ikimərtəbəli və beşmərtəbəli binalar, çörək zavodu, limonad sexi, ağaclarla park salındı. 1975-ci ildə doqquzmərtəbəli yaşayış binası tikildi — insanın dənizdə şəhər tikə biləcəyinin rəmzinə çevrildi.
Neft Akademiyası və kadrların beşiyi
Neft Daşları təkcə sənaye nəhəngi deyildi, həm də elmi laboratoriya idi. Məhz burada ilk dəfə klaster qazma üsulu tətbiq olundu, yəni bir platformadan bir neçə maili quyu qazılırdı. Burada sınaqdan keçirilən ən müasir texnologiyalar sonradan bütün SSRİ-də tətbiq edilirdi.
Qazaxıstan, Türkmənistan, Başqırdıstan, Tatarıstan üçün ixtisaslı kadrlar məhz buradan çıxırdı. Neft Daşları bir məktəbə, “açıq səma altında akademiyaya” çevrilmişdi – burada hər bir fəhlə təbiətlə mübarizədə misilsiz təcrübə qazanırdı.
Bir dövrün simvolu
1980-ci illərin ortalarına gəldikdə, Neft Daşları artıq tam formalaşmış bir şəhərə çevrilmişdi: xəstəxanalar, məktəblər, çörək zavodları, limonad sexləri və parklar. Minlərlə insan burada yaşayır və işləyirdi. Bu, sadəcə bir yaşayış məntəqəsi deyildi — bu, tərəqqiyə olan inamın simvolu idi.
Bu gün Neft Daşları təkcə bir neft yatağı deyil, həm də bir dövrün simvoludur, o dövr ki, insan əsrlər boyu yalnız dəniz olan yerdə şəhər qurmağa cürət etdi. Bu şəhər mühəndislərin və fəhlələrin cəsarətinin, qurbanların və qələbələrin, xəyalların və elmin canlı abidəsidir.
Neft Daşları bir daha xatırladır: əgər bir ideyaya inam və iradə varsa, mümkün olmayan heç nə yoxdur.
Hacı Cavadov
