Bakının mərkəzində, İstiqlaliyyət və Əziz Əliyev küçələrinin kəsişməsində yerləşən bir bina var ki, şəhər sakinləri onu yaxşı tanıyırlar. Bu bina Azərbaycan Tarixi Muzeyidir – ölkənin ən iri muzeylərindən biri.
Ancaq burada ekspozisiyalar və arxiv şkafları yerləşməzdən əvvəl bu ev, adı “muzey” sözündən çox-çox əvvəl xalqın yaddaşında yer almış bir insana məxsus idi.
1920-ci ildən sonra Sovet hakimiyyətinin gəlməsi ilə bina milliləşdirildi və 1921-ci ildə burada Azərbaycan SSR Tarixi Muzeyi – respublikanın ilk muzeylərindən biri açıldı.
Ekspozisiyalar tez bir zamanda formalaşırdı: materiallar şəxsi kolleksiyalardan, kitabxanalardan, mədrəsələrdən, kilsə arxivlərindən toplanırdı. Artıq 1925-ci ilə qədər muzeyin fondunda 80 mindən çox eksponat vardı. Burada qədim sikkələr, zinət əşyaları, keramika, kitablar, əlyazmalar, xəritələr, silahlar və məişət əşyaları sərgilənirdi.
Bir çox eksponatlar unikal mənşəyə malik idi: Qobustan, Gəncə, Qəbələ və Şəkidən tapıntılar genişmiqyaslı arxeoloji qazıntılardan əvvəl muzeyə gətirilmişdi. Ən dəyərli eksponatlardan biri – Kür çayı sahilində tapılmış, ərəb yazılı IX əsrə aid qılıncdır. Başqa bir zalda – Səfəvilər sülaləsinin şaxnamələri və mum möhürlü fərmanlarının surətləri nümayiş etdirilir. Bütün bunlar tarixin çoxqatlılığını və muzeyin onu təhrif etmədən təqdim etməyə çalışdığını göstərir.
1941-ci ildə kolleksiyanın bir hissəsi Tbilisi və İrəvana evakuasiya olunsa da, artıq 1944-cü ildə ekspozisiya bərpa edildi. Müharibədən sonrakı illərdə fondlar Naxçıvan, Şamaxı, Lənkəran ərazilərində aparılan qazıntılarla zənginləşdi.
1960-cı illərdən etibarən muzey ekspozisiyaları sistemləşdirməyə başladı: İslamdan əvvəlki dövr, İslam mədəniyyəti, müstəqillik tarixi, etnoqrafiya bölmələri yaradıldı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünə (1918–1920) xüsusi diqqət yetirilir. Burada müstəqillik aktlarının orijinalları, parlament iclaslarının fotoları, nazirlərin məktubları, qəzet kəsikləri və digər sənədlər qorunur. Ən maraqlı eksponatlardan biri – arxiv planlarına əsasən hazırlanmış və fraksiyaların yerləşməsini göstərən ilk parlament binasının maketidir.
İkinci mərtəbədə neft dövrünə həsr olunmuş zallar yerləşir. Burada buruqların fotoları, platformaların modelləri, Nobel və Rotşild dövrünün mühasibat kitabları, həmkarlar ittifaqları və mühəndis məktəblərinin fəaliyyəti ilə bağlı sənədlər sərgilənir. Bu, texnologiyaların və eyni zamanda şəhərli sinfin formalaşma tarixidir.
Malikanənin memarlıq üslubu qorunub saxlanılıb: hündür tavanlar, ardıcıl zallar, simmetriya. 2019-cu ildə aparılmış bərpa zamanı divarların rəng çalarları, vitrajlar, bürünc elementlər bərpa olundu. Nadir artefaktların saxlanması üçün şərait yaradıldı: iqlimə nəzarət sistemi, seyf otaqları, xüsusi muzey şüşələri quraşdırıldı.
Hazırda muzeydə həm daimi, həm də müvəqqəti sərgilər keçirilir. Son illərdə burada Azərbaycan mətbuatına, xalq təbabətinə, İçərişəhərin memarlıq irsinə, inqilabdan əvvəlki məktəblərə həsr olunmuş ekspozisiyalar nümayiş etdirilib. Onlayn kataloq yaradılıb, fondların rəqəmsallaşdırılması işi aparılır. Tədris mərkəzinin açılması planlaşdırılır.
Maraqlıdır ki, binada Tağıyev ailəsinin məişətinə aid orijinal elementlər qorunub saxlanılıb: mətbəxə aparan pilləkən, taxta eyvan, kitabxanaya açılan köhnə qapı. Bunlar rekonstruksiya deyil, gündəlik həyatın gerçək fraqmentləridir və bu gün muzey mühitinin bir hissəsinə çevrilib.
Bakılılar üçün bu yer artıq təkcə muzey deyil. Burada məktəblilər öyrənirlər ki, İçərişəhər bir vaxtlar sadəcə “şəhər” adlanırdı, jurnalistlər fotolar çəkir, reportaj hazırlayır, tədqiqatçılar arxivlərlə işləyirlər. Ziyarətçilər tez-tez buraya yenidən qayıdırlar – elə vitrajlar və ya pilləkənlər belə tarixə çevrilmiş zallarda yenidən gəzmək üçün.
Muzey yalnız mədəni deyil, həm də institusional funksiyanı yerinə yetirir. O, tarixi irsi sistemləşdirir, hadisələrin ardıcıllığını göstərir və keçmişi anlamağa kömək edir.
Və binanın özü də bu irsin vacib bir hissəsi olaraq qalır.
Xanım Qədirli
