Bakılı qadın obrazı uzun illərdir həm gündəlik həyatda, həm ədəbi nümunələrdə, həm də sosial şüurda özünəməxsus yer tutur. “Bakılı gəlin”, “zövqlü xanım”, “ağzıdualı nənə”, “fədakar ana” – bu və digər obrazlar əslində tək bir kimliyin fərqli dövrlərdə aldığı simalardır. XX əsrdə yaşanan böyük siyasi və ictimai dəyişikliklər – Sovet modernizmi, müstəqillik illəri, müharibə dövrləri bu qadın obrazını həm saxlayıb, həm də dəyişib. Bakılı qadın obrazı XX əsrdə sosial və mədəni mərhələlərdən keçib, bütün bunlar onun dəbinə, məişət və ailədəki roluna təsir edib, və zamanla transformasiyasına səbəb olub.
Bakılı qadın anlayışı: stereotip və gerçəklik
Bakılı qadın dedikdə ilk növbədə təsəvvürə gələn obraz zövqlü, səliqəli, zərif, ağıllı, tərbiyəli və təmizkar bir şəhər qadınıdır. Bu obraz illər ərzində həm real təcrübələr, həm də kollektiv təxəyyül vasitəsilə formalaşıb. Xalq arasında işlənən “Bakılı gəlin” ifadəsi yalnız fiziki görünüşü deyil, davranış tərzini, ünsiyyət formasını və ailə içindəki mövqeyini də əhatə edir. Lakin bu obrazın arxasında həm idealizə olunmuş gözləntilər, həm də qadınların üzərinə yüklənmiş çoxsaylı rollar dayanır. Bakılı qadın, bir çox hallarda həm işləməli, həm uşaq böyütməli, həm də ailə içində hər şeyin qaydasında olmasına məsuliyyət daşımalı idi.
Sovet dövründə qadının sosial və mədəni rolu
Sovet hakimiyyəti qadınların cəmiyyətdəki rolunu aktivləşdirməyə çalışsa da, bu keçid Bakı kimi şəhərlərdə mürəkkəb və çoxqatlı olmuşdu. 1930–1980-ci illər arasında bakılı qadın obrazı aşağıdakı formalarda ortaya çıxır:
İşləyən qadın: Müəllimə, həkim, mühəndis, kassir kimi ixtisaslarda işləyən qadınlar həm sosialist idealının simvolu, həm də ailəsinin dayağı idi.
Ev və ailə mərkəzli qadın: İşdən sonra evdə mətbəx, uşaq, qonaqlıq və səliqə-sahman onun məsuliyyətində qalırdı.
Mədəni qadın: Mədəniyyət evlərinə, kinoya, müxtəlif tədbirlərinə gedən qadınlar həm ictimai, həm də şəxsi həyatlarını tarazlamağa çalışırdılar.
Bu dövrün qadını üçün “bütün sahələrdə mükəmməl olmaq” həm gözlənti idi, həm də psixoloji yük.
Bakılı qadın və dəb – geyim, zövq, şəhər davranışı
Bakılı qadının ən çox tanınan cəhətlərindən biri onun geyim zövqü və özünü təqdimetmə tərzidir. Xüsusilə 1950–80-ci illərdə Bakıda qadın dəbi həm yerli, həm də rusların təsiri ilə formalaşırdı:
Qadınlar Bakı Univermağı və ya Mərkəzi Univermaqdan, həmçinin dükanlarda satılmayan, ancaq xüsusi geyim alverçilərində çətinliklə tapılan geyimləri alaraq xüsusi zövqlə birləşdirirdilər.
Dəbdə sadəliklə eleqantlığın sintezi əsas idi: ipək yaylıqlar, səliqəli və təmiz dikdaban ayaqqabılar, zərif makiyaj.
Gündəlik geyimdə belə “baxımlı olmaq” bakılı qadının şəxsi hörmətinin göstəricisi hesab olunurdu.
Gözəllik salonları, saç düzümü və ətriyyat da bu mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi idi.
Dəb vasitəsilə bakılı qadın sosial statusunu, şəxsi intellektini və şəhərliliyini ifadə edirdi.
Mətbəx və ailə mədəniyyəti: evdar qadın obrazı
Bakılı qadının ən möhkəm kökləndiyi sahələrdən biri mətbəx mədəniyyətidir. Bakı mətbəxi – təkcə yemək növləri deyil, həm də evin içindəki sosial münasibətlər sistemidir:
Bakılı qadın yeməyi yalnız bişirməklə yox, onu təqdim etməklə də sənətə çevirirdi: süfrə estetikasına və qonaq qəbul etməyə xüsusi diqqət yetirilirdi.
Yeməklər – dolma, bozbaş, qutab, düşbərə, paxlava, şəkərbura, qoğal – bir tərəfdən ənənəni qorumaq, digər tərəfdən şəhərli variasiyalarla zənginləşirdi.
Çay süfrəsi – bakılı qadının sosial mühitdə özünü ifadə etdiyi məkanlardan biri idi.
Mətbəx həm ailənin bərabərliyini qoruyan, həm də qadının öz gücünü göstərdiyi məkana çevrilmişdi.
Şəhər qadını və təhsil: intellektual bakılılar
XX əsr boyu Bakı qadını təkcə ailədə və geyimdə deyil, təhsil və intellektual həyatda da fəallıq göstərib. Xüsusilə 1960-cı illərdən etibarən:
Qızların universitetə gedişi artdı – tibb, pedaqoji, filologiya, mühəndislik fakültələrində oxuyan qızlar xüsusi ilə seçildi.
Bakı qadını kitab oxuyan, teatra gedən, diskussiya apara bilən bir kimliyə çevrildi.
Qadın müəllimlər, həkimlər və jurnalistlər cəmiyyətin formalaşmasında mühüm yer tuturdu.
Bu intellektual obraz dəb və mətbəx qadını ilə ziddiyyət yaratmadan onunla yanaşı mövcud idi – bu da bakılı qadının çoxqatlılığını göstərir.
Bakılı qadının dəyişən kimliyi: 1990-cı illərdən sonra
Sovet İttifaqının dağılması ilə qadının cəmiyyətdəki rolu da dəyişdi:
Sosial qeyri-sabitlik qadınları həm fəal işçi, həm də ailə lideri olmağa vadar etdi.
Bir çox qadın əl işləri, tikiş, tədris və xırda biznes sahəsində bacarıqlarını önə çıxardı.
Qərbləşmə və kommersiya mədəniyyəti fonunda vizual imicə daha çox önəm verilməyə başlandı, lakin bu, dərinliyi azaltmadı.
Bu dövrdə bakılı qadın daha sərbəst, daha çox seçim imkanı olan, lakin daha çox riskə açıq bir fərd olaraq formalaşmağa başladı.
Nostalji ilə yenilənən obraz
Bakılı qadın obrazı XX əsrdə zamanla formalaşmış və dəyişmiş çoxqatlı bir kimlikdir. O, təkcə gözəlliyi ilə deyil, ailə məsuliyyəti, intellekti, mədəni davranışı və gündəlik həyat fəlsəfəsi ilə də fərqlənib. Bugünkü Bakı qadını bu mirası daşımaqla yanaşı, onu yeni çağın ruhuna uyğun şəkildə yenidən qurur.
Xanım Aydın
