Bakının hər binası — daşdan və yaddaşdan yazılmış bir kitabdır. Bəzilərinin səhifələri çoxdan silinib, digərləri küçələrin və meydanların simasında qorunub saxlanılır. Amma elə binalar da var ki, burada bütöv epoxalar iç-içə keçib — XIX əsr tacir dövründən sovet konstruktivizminə və müasir memarlığa qədər. Belə “canlı salnaməçilərdən” biri də Səməd Vurğun adına Rus Dram Teatrının yerləşdiyi binadır.
Bu gün teatrın indiki fasadının yanından keçərkən, onun içində yüzillik teatr salnaməsi gizləndiyini təsəvvür etmək çətindir. Amma məhz bu fakt onu təkcə bina deyil, şəhərin simvoluna çevirir — burada hər nəsil öz izini qoyub.
Baki-baku.az xəbər verir ki, XIX əsrin sonlarına yaxın Bakı sürətlə dəyişirdi. Şəhər neft milyonları ilə birlikdə böyüyür, yeni salınan Molokan bağı isə cazibə mərkəzinə çevrilirdi. Məhz burada yüz il ərzində şəhərin memarlıq üslublarının necə dəyişdiyini görmək mümkündür — modern və ekzotik fantaziyalardan sərt konstruktivizmə və sovet yenidənqurmalarına qədər. Bu dəyişikliklərin simvolu isə bu gün Səməd Vurğun adına Rus Dram Teatrının yerləşdiyi bina oldu.
Sadə bir anbar, qeyri-adi başlanğıc
Tarix demək olar ki, adi şəkildə başlayıb: varlı tacir Hacı Qaşım bəy Kərimov Molokan və Praçeçnaya küçələrinin kəsişməsində sadə bir anbar tikdirdi. Heç kim düşünməzdi ki, bu utilitar bina bir gün Bakının mədəniyyət mərkəzinə çevriləcəkdi. Amma hər şey onun oğlu Əliheydər bəyin sayəsində dəyişdi.
Şərq nağılı: “Mikado”
Əliheydər bəy çox səyahət etmişdi. Çinə və Yaponiyaya səfəri ona dərin təsir bağışlamışdı. Bakıya qayıtdıqdan sonra o, şəhərə ekzotik bir möcüzə bəxş etmək istədi. Beləliklə, 1916-cı ildə adi anbar “Böyük Bədii Kinoteatr Mikado”ya çevrildi. Çin-yapon üslubunda olan bu bina Bakının ortasında Şərq guşəsini xatırladırdı. Burada dramlar, komediyalar, xronikalar göstərilir, teatr tamaşaları təqdim olunurdu. Turgenyev əsərləri, Milad farsları, satirik səhnəciklər — “Mikado” həm bir pəncərə idi dünyaya, həm də səhnə sənəti ilə kinonu birləşdirən eksperimental teatr.
İnqilab və təbliğat
İnqilabdan sonra binanın taleyi dəyişdi. 1918–1920-ci illərdə burada “Pel-Mel” adlı klub-teatr fəaliyyət göstərdi. 1920-ci illərdə isə yerində Azad Satira-Təbliğat Teatrı yaradıldı. Bu artıq adi teatr deyil, təbliğat vasitəsi idi. Tamaşalar satirik şeirlər, parodiyalar, plakatlar əsasında qurulurdu.
Zalda proletariat əyləşir, səhnədən inqilabın səsi eşidilirdi. Teatrın kollektivi beynəlmiləl idi: “Letyuçaya mış”, “Momus” kimi qruplardan, sonralar isə Moskva, Odessa, İrkutskdan gələn aktyorlar çıxış edirdi. Burada Mixail Jarov, Faina Ranevskaya, Meyerhold teatrının aktyorları da iştirak etmişdi. Bakı beləliklə SSRİ-nin avanqard teatr hərəkatının bir hissəsinə çevrildi.
Bakı Fəhlə Teatrı
1923-cü ildə teatra yeni ad verildi — Bakı Fəhlə Teatrı (BFT). Bir neçə ildən sonra isə “Mikado” xarici görünüşünü tam itirdi. 1928-ci ildə bina konstruktivizm üslubunda yenidən quruldu. Şərq pagodası yox oldu, yerini tünd rəngli fasad, ağır qapılar və “kor” pəncərələr aldı. Müasirləri deyirdi: “Bu daha çox zavoda və ya həbsxanaya oxşayır.” Amma teatr yaşayırdı. Burada Meyerhold məktəbinə yaxın “real konstruktivizm” ruhunda tamaşalar səhnələşdirilirdi. SSRİ-nin tanınmış aktyor və rejissorları burada çalışırdı, fasadındakı БРТ (BFT – rus dilində) hərfləri ilə bina şəhərin tanınan simvoluna çevrilmişdi.
Müharibə, dağılma və ümidlər
XX əsrin ortalarına doğru bina köhnəlmişdi. Dəfələrlə dəyişdirilmiş plan, baxımsızlıq, rütubət və damın axması teatrı dağılmış vəziyyətə salmışdı. 1945-ci ildə hökumət əsaslı təmir qərarı verdi. 1956-cı ildə isə teatra Səməd Vurğunun adı verildi. Lakin konstruktivist “qutu” nə aktyorları, nə də tamaşaçıları sevindirirdi.
1960-cı illərdə general yenidənqurma başlandı. Sarkisov və Rəhmanovanın layihəsi teatra daha sərt, kvadrat və düz xətli görünüş verdi — bu, daha çox Mədəniyyət evinə bənzəyirdi. O illərdə teatrın baş rejissoru məşhur müğənni Rəşid Behbudovun qardaşı Ənvər Behbudov olmuşdu.
1980-ci illərin memarlıq renessansı
1980-ci illərdə binanın taleyində yeni bir mərhələ başladı. Memarlar sovet memarlığı ilə Şərq üslubunu birləşdirməyi bacardılar. Fasad həm müasirliyi, həm də ənənəni əks etdirən harmoniyaya qovuşdu. Bakı sakinləri bu variantı teatr tarixində ən uğurlu görünüş hesab edirdilər.
Teatrın ikinci nəfəsi
Prezident İlham Əliyevin xüsusi qayğısı sayəsində Azərbaycan Dövlət Akademik Rus Dram Teatrı sürətli inkişaf yoluna qədəm qoydu. Sentyabr 2006-cı ildə teatr əsaslı təmir üçün bağlandı. 2008-ci il mayın 26-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti və birinci xanım Mehriban Əliyeva teatr binasının bərpası və rekonstruksiyasından sonra açılış mərasimində iştirak etdilər.
Prezident İlham Əliyev teatrın təmirdən əvvəlki və sonrakı görünüşlərini əks etdirən şəkillərlə tanış oldu və qırmızı lenti kəsərək teatrın yeni həyatını rəsmi şəkildə açdı.
XXI əsrin teatrı
Bu gün Səməd Vurğun adına Rus Dram Teatrı təkcə bir bina deyil, Bakının özü üçün canlı bir metaforaya çevrilmişdir. O, özündə Şərq ekzotikası, inqilabi cəsarət, sovet ciddiliyi və müasir gələcəyə yönəlmişlik ruhunu birləşdirir. Hər bir yenidənqurma, hər bir fasad və interyer dəyişikliyi təkcə memarlıq dəbindən xəbər vermirdi — bu dəyişikliklər şəhərin tarixi yolunu, onun mədəni özünüdərkini əks etdirirdi.
Bu gün teatrın zalında gəzsəniz, epoxaların nəfəsini hiss etmək olar: burada, səhnə işığında “Mikado”nun parıltısı, Satira-Təbliğat Teatrının satirik çılğınlığı, Bakı Fəhlə Teatrının avanqard axtarışları, eləcə də artıq Səməd Vurğunun adı altında səhnələşdirilən lirik tamaşalar sanki yenidən canlanır.
Beləliklə, öz yoluna adi bir tacir anbarı kimi başlayan bu bina, paytaxtın mədəniyyət simvoluna, sənət və yaddaş məbədinə çevrildi. O, bizə sanki xatırladır: Bakının tarixi təkcə neft və daş üzərində qurulmayıb, həm də səhnə üzərində yazılır — artıq bir əsrdən çoxdur ki, burada şəhərin özü haqqında əsas tamaşa oynanır.
Hacı Cavadov
