Arxeoloqların qazıntılar zamanı Xəzər dənizindən Krıma qədər geniş bir ərazidə aşkar etdiyi qədim çıraqlarda yanan Azərbaycan neftinin minilliklər boyu (antik dövrlərdən Orta əsrlərin sonlarına qədər) işıq saçması haqqında…
Bu işıq əsrlərlə daş divarlara titrək kölgələr salıb, əlyazmaçıların əllərini, karvançıların siluetlərini və qala qapılarında qoruyan keşikçilərin üzlərini işıqlandırıb. III əsrdən XVII əsrə qədər Azərbaycan ərazisində süni işığın əsas mənbəyi olan çıraqlar sadəcə məişət əşyası deyildi. Onlar həyatın, incəsənətin, dini ayinlərin və ticarətin şahidləri, iştirakçıları idi .
Baki-baku.az-ın məlumatına görə, qədim Misir, Roma və Yunanıstanda çıraqlar zeytun yağı ilə işlədiyi halda, karvan yollarının kəsişməsində, Xəzərin ətəyində yerləşən bizim torpaqlarda yanacaq kimi neftdən istifadə edilirdi.
Azərbaycanda hələ antik dövrlərdə hasil olunan neft əlçatan, daha gur və uzunmüddətli yandığı üçün Orta əsrlərdə də işıqlandırma üçün əsas və əvəzolunmaz resursa çevrilmişdi.
Ölkənin müxtəlif guşələrində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı xeyli sayda fərqli forma və ölçüdə çıraqlar üzə çıxıb. Xüsusilə keramika nümunələri həm varlı şəhər evlərinin, həm də sadə kənd ocaqlarının ayrılmaz atributu idi. Ustalar gildən, bürüncdən və daşdan istifadə edərək zərif lüləkli, mürəkkəb naxışlı, qulpu rahat olan çıraqlar düzəldirdilər. Hər bir çıraq həm funksional əşya, həm də dövrünün üslubunu və texnologiyasını əks etdirən sənət əsəri idi.
Azərbaycan Milli Tarix Muzeyi sovet dövründən başlayaraq arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunan tapıntılarla kolleksiyasını daim zənginləşdirib. Bu gün muzeyin fondlarında III–XVII əsrlərə aid 200-dən artıq çıraq qorunur. Bəziləri demək olar ki, ilkin vəziyyətində günümüzə gəlib çatıb, digərləri isə bərpa olunaraq əvvəlki görkəminə qaytarılıb.
Xüsusi dəyərə malik nadir nümunələr arasında yerli olmayan çıraqlar da var. Məsələn, tapıntılar arasında Krımın şərqində yerləşən Kerç şəhərinə aid orta əsr çırağı, eləcə də Roma imperiyası və erkən xristianlıq dövrü məmulatlarını xatırladan nümunələr mövcuddur. Bu artefaktlar Azərbaycanın uzaq bölgələrlə mədəni əlaqələrini və ticarət yollarını təsdiqləyir.
Hər bir çıraq – donmuş alov, keçmişin səssiz salnaməsidir. Bu artefaktlarda sənətkarlıq, texnologiya və insanın qaranlığa qalib gəlmək əzmi birləşir. Onların saçdığı alov həyatın, istiliyin və tarixin rəmzidir.
Bu gün muzey vitrinlərində sərgilənən bu zərif çıraqlara baxanda, onların vaxtilə gündəlik həyatın adi bir hissəsi olduğuna inanmaq çətindir, lakin o kiçik çıraqlarda yanan neft evləri və ürəkləri isidirdi. Həmin çıraqların alovunun əksində yüz illər əvvəl yaşamış insanların simaları canlanır. Bu odlu artefaktlar imperiyaları, müharibələri geridə qoyub, yenidən parlayaraq insanın əbədi işıq axtarışının simvoluna çevriliblər.
Hacı Cavadov
