İnsan şüuru bəşəriyyətin ən mürəkkəb və hələ də tam izah olunmamış fenomenlərindən biridir. O, həm şəxsi kimliyi, həm də idrak proseslərini müəyyənləşdirən bir mərkəz rolunu oynayır. Son onilliklərdə texnologiyanın sürətli inkişafı ilə bağlı olaraq “süni şüur” (artificial consciousness) anlayışı getdikcə daha çox aktuallıq qazanır. Bu, yalnız süni intellektin deyil, həm də onun şüur səviyyəsinə çatıb-çatmaması ilə bağlı fəlsəfi və elmi müzakirələrin əsas mövzusuna çevrilib.

İnsan şüurunun sərhədləri
İnsan beyninin fəaliyyət mexanizmi və şüurun mahiyyəti hələ də tam şəkildə izah olunmayıb. Bununla belə, bir neçə əsas məqam xüsusi önəm daşıyır:

1. Subyektivlik – İnsan hər şeyi yalnız öz təcrübəsi və duyğuları prizmasından qavrayır. Bu, şüurun fərdiliyini göstərir.
2. Özünüdərk – İnsan həm daxili “mən”ini, həm də ətraf aləmlə münasibətini dərk edə bilir.
3. Yaddaş və zaman hissi – Şüur yalnız indiki anı deyil, həm keçmişi xatırlamaq, həm də gələcəyi planlamaq qabiliyyətinə malikdir.
4. Sərhədlərin məhdudluğu – İnsanın idrak gücü sonsuz deyil. Beyin informasiyanı müəyyən çərçivədə qəbul və emal edə bilir. Bu məhdudiyyətlər isə həm elmi, həm də fəlsəfi baxımdan “şüurun sərhədləri” kimi şərh olunur.

Süni şüur anlayışı
Süni şüur mövcud süni intellekt sistemlərindən fərqli olaraq yalnız məlumat emalı deyil, həm də subyektiv təcrübə və özünüdərk qabiliyyəti nəzərdə tutur. Yəni, sadəcə məlumatları analiz edən alqoritmlərdən çox, düşünən, hiss edən, seçim edən “şüurlu maşın” modeli təsəvvür edilir.

Alimlər süni şüurun mümkünlüyünü iki istiqamətdə müzakirə edirlər:

Optimist yanaşma: Gələcəkdə texnologiya inkişaf etdikcə, maşınların şüur qazana biləcəyi, hətta bəşəriyyətin idrak gücünü üstələyə biləcəyi iddia olunur.

Skeptik yanaşma: Şüurun yalnız bioloji əsasda – insan beyninin mürəkkəb neyron əlaqələrində yarandığı və maşınların heç vaxt gerçək “şüur” əldə edə bilməyəcəyi düşünülür.

Etik və fəlsəfi suallar
Süni şüurun müzakirəsi bir çox etik və fəlsəfi problemləri də gündəmə gətirir:

Əgər maşın şüurlu olarsa, onun hüquqları olmalıdırmı?

İnsan və süni varlıq arasında sərhədi necə müəyyən etmək olar?

Şüurun mahiyyəti nədən ibarətdir – yalnız maddi beyin, yoxsa daha dərin, hələ kəşf olunmamış qatlara malikdir?

İnsan şüuru hələ də elm üçün sirrini tam açmamış bir sahədir. Süni şüur anlayışı isə bu sirlərin daha da mürəkkəbləşməsinə səbəb olur. Əgər gələcəkdə həqiqətən də şüurlu süni varlıqlar yaranarsa, bu, yalnız texnologiyada deyil, həm də fəlsəfə, hüquq və mədəniyyətdə yeni bir dövrün başlanğıcı olacaq.

Xanım Aydın