Azərbaycanın dağlıq və təbii zənginliyə malik bölgələrində yaz gələndə təbiət yalnız yaşıllıq deyil, eyni zamanda süfrəyə düşəcək min bir nemət də gətirir. Bu nemətlərdən biri də əvəlikdir – həm müalicəvi, həm mətbəx üçün faydalı, həm də xalqın yaddaşında özünəməxsus yer tutan bir bitki.
Əvəlik nədir?
Əvəlik (latınca: Rumex) — Azərbaycanda geniş yayılmış, xüsusilə yaz-yay mövsümündə dağlıq və meşəlik ərazilərdə bitən, turşməzə dadı ilə tanınan yabanı, lakin qiymətli bir bitkidir. Xalq arasında “əvəlik otu”, “turşəvəlik”, “əvlik” adları ilə də tanınır.
Onun tünd yaşıl yarpaqları, turş dadı və təzə qoxusu onu təkcə yemək üçün deyil, həm də təbabət üçün əvəzolunmaz edir.
Mətbəximizdə əvəlik – təbii ləzzətin sirri
Əvəlik Azərbaycan mətbəxində əsasən aşağıdakı şəkildə istifadə olunur:
Əvəlik aş – Xüsusilə Tovuz, Qazax, Şəmkir və digər qərb bölgələrində məşhurdur. Düyü, noxud, ət və ya sadə halda bişirilən bu yemək əvəliklə tam fərqli bir ləzzətə qovuşur.
Əvəlik qovurması – Soğanla birlikdə qızardılıb süfrəyə verilir.
Yumurta ilə əvəlik – Sadə, lakin çox sevilən bir səhər yeməyidir.
Doldurma və sarmalarda – Əvəlik yarpaqları kələmdən fərqli olaraq daha ətirli və turş olduğu üçün xüsusi ləzzət qatır.
Çiy salatlarda – Təzə şəkildə limon, zeytun yağı və duzla dadlandırılaraq vitamin bombasına çevrilir.
Əvəlik həm də qış üçün duzlanaraq saxlanılır. Beləcə onun faydaları bütün il boyu süfrələrə yol tapır.
Əvəlik və sağlamlıq: təbiətin yaşıl aptekindən
Əvəlik yalnız ləzzətli deyil, həm də çox faydalıdır. Tərkibində yüksək miqdarda C vitamini, dəmir, kalsium və antioksidantlar var. Onun sağlamlığa bəzi faydaları:
Qan azlığına qarşı – dəmir baxımından zəngin olduğu üçün qansızlıqla mübarizədə faydalıdır.
Həzm sisteminə dəstək – turş tərkibi mədəni və bağırsaqları aktivləşdirir.
İltihabəleyhinə təsir – xalq təbabətində boğaz ağrısı, öskürək və revmatizm üçün istifadə edilir.
Təmizləyici xüsusiyyətlər – orqanizmdən toksinləri çıxarmağa kömək edir.
Qədim dövrlərdə əvəlikdən hazırlanan qaynar dəmləmələr müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə olunub.
Harada bitir və nə vaxt yığılır?
Əvəlik əsasən dağətəyi və dağlıq bölgələrdə, yaz aylarının əvvəllərində (aprel-may) daha bol şəkildə çıxır. Quba, Qusar, Lerik, Lənkəran, Qazax, Tovuz, Şəki və Zaqatala kimi bölgələr əvəliklə zəngindir.
Onu yığmaq üçün ən yaxşı vaxt – günəşli səhər saatlarıdır. Yarpaqları cavan, zərif və canlı yaşıl rəngdə olmalıdır.
Diqqət! Hər ot dərman deyil!
Əvəlik faydalı olsa da, onunla bağlı bir neçə vacib məqam var:
Həddindən artıq istifadəsi – böyrək daşına meyilli şəxslər üçün təhlükəli ola bilər (oksalat turşusu tərkibinə görə).
Hamilə qadınlar və uşaqlar – istifadə etməzdən əvvəl həkim məsləhəti alınmalıdır.
Təmiz yerdən yığın – yol kənarından və ya çirklənmiş ərazilərdən yığılmış əvəlik sağlamlıq üçün təhlükəli ola bilər.
Əvəliklə xalq arasında bağlı inanclar
Xalq arasında əvəliklə bağlı maraqlı inanclar da var:
Deyirlər ki, ilk yaz əvəlik yemək – il boyu sağlam və güclü olmaq deməkdir.
Əvəlik “toplanan ilk yaşıl ot” olduğu üçün bərəkətin və təbiətin oyanışının simvolu sayılır.
Bəzi bölgələrdə əvəlik yığılan gün yaxşı xəbər alınacağına inanılır.
Əvəlik – milli mətbəximizin unudulmaqda olan incisi
Təəssüf ki, şəhər mühitində böyüyən yeni nəsil bu cür yerli və faydalı otları ya tanımır, ya da dəyərini bilmir. Halbuki əvəlik həm sağlamlıq baxımından, həm də mədəni irs kimi qorunmalı və gələcək nəsillərə ötürülməlidir.
Əvəlik — sadə görünən, amma çox dərin mənalar və faydalar daşıyan bir bitkidir. Dağların bu yaşıl hədiyyəsi həm təbiətin səxavətini, həm də xalqın mətbəx mədəniyyətini təcəssüm etdirir. Onu tanıyaq, dəyərləndirək və qoruyaraq gələcəyə daşıyaq!
