II yazı
Qoçu Nəcəfqulunun başçılığı ilə Mart soyqırımı zamanı İsmailiyyə binasının önündə qazılan səngərdə əlində silah erməni daşnaklarına qarşı savaşan Ağa Musa Nağıyevin tamxa, pul söhbəti ilə bağlı bir əhvalat da günümüzə qədər gəlib çıxıb.
Ötən əsrin əvvəlində Neft bumu yaşayan Bakı məşhur neft maqnatlarının, neftxudaların, mühəndis və memarların, ustaların, xarrat, dülgər, çilingər və qazmaçıların, fəhlələrin, çörək dalıyca gələn muzdurların, çarvadarların, qəribə səslənsə də, bir də qoçuların, oğruların, cibgirlərin axın etdiyi şəhər idi. Bakının bir məşhur oğrusu var idi ki, onun adı bolşevik Rusiyasının taleyinə inqilabın memarlarından biri kimi yazılacaqdı. Bayıl həbsxanasında keçən illərinə görə həm də, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Mir Cəfər Bağırovun dostu kimi tarixdə qalacaqdı. Hələ harasıdır? Bu məşhur cibgir İkinci Dünya müharibəsində faşizmin tifaqını dağıdacaq, mümkün olmayanları mümkünə çevirəcək, 37-ci ilin dəhşətli respressiyaları zamanı çörəyini yeyib, suyunu içdiyi Azərbaycanın 32 min günahsız fikir və düşüncə sahibini qətlə yetirəcəkdi. Hələ, bu, bir də harasıdır? O, Leninin “Dini etiqad azadlığı haqqında direktivini” ləğv edəcək, Azərbaycanda, Qərbi Azərbaycanda, Borçalıda, Dərbənddə, Krımda, Türküstanda, Şimali Qafqazda 10 minlərlə türk və müsəlmanın qanını içəcəkdi. Yəqin, onun kimliyi maraqlıdır. O, İosif Vissarionoviç Stalin idi! Bəli, Stalin! O, çoxlarının belini qırıb, çırağını qaraltdı. İradəsini qırıb biləyini sındıran Əzəmətli Kişilərlə isə o, Bakıda üz-üzə gəldi. Onun biri milyonçu mesenat Ağa Musa Nağıyev, digəri Murtuza Muxtarov idi. Murtuza Muxtarov onun qolunu, Ağa Musa Nağıyev isə iradəsini qırmışdı.
Bakıda baha satıb ucuz alan, Kazinoda racon kəsən bir Ağa var – Ağa Musa
Nə az, nə çox, düz 100 ildir, Bakı insanının leksikonuna bir cümlə hakimdir: “Atam, atam, məndə tamxa nə gəzir?” Cibgir gürcü, daha doğrusu, Koba Cuqaşvilinin dəstəsi ilə üz-üzə çox gələn Musa Nağıyev onlara bir quruş belə verməmişdi. Hər dəfə onları “Atam, atam, məndə tamxa nə gəzir?” deyib, yola vermişdi. Söhbətdən təngə gələn, “Koba Ağa Musaya bata bilmir” kəlamının ağırlığından yorulan Cuqaşvili Ağa Musanın başına torba keçirtdirib “Quldur damına – zirzəmisinə” gətirtdirir. Ağanı o ki, var təhdid edir. Təhərini pozmayan, dik duruşu ilə məşhur cibgiri – Cuqaşvilini heyrətləndirən Ağa Musa Nağıyev: “Atam, atam, məndə tamxa nə gəzir?” deyib, onu dan yeri sökülənə qədər əldən salır. Səhərin açıldığını görən quldurbaşı, Qaradavoyların hadisədən xəbər tutacağından qorxub, Ağanı buraxmağı əmr edir. Güzgünün qabağında papağına çəki-düzən verən Nağıyev: “Koba, Bakıda baha satıb ucuz alan, Kazinoda racon kəsən, mülkədarlara meydan oxuyan bir Ağa var – Ağa Musa! Sən hardan çıxdın, Atam, Atam!” deyib, Kobanın zirzəmisindən çıxır. Deyirlər, Ağa yol boyu öz-özünə sual edib deyirmiş: “Bu gədənin nəyindən qorxurlar? Bığından?” Olan, o idi onu da, Ağa Musa yoldu buraxdı!”
Kobanı iki qatlayıb iş otağındakı sandığa qoyub ağzını bağladı
Unudulmaz yazıçımız, Bakının tarixi, Neft bumu və Bakı milyonçuları ilə bağlı ən qiymətli əhvalatları ipə-sapa düzən Manaf Süleymanovun qeydlərində Ağa Musa Nağıyevlə bağlı bir əhvalat da var. Onun bir ucu məşhur milyonçu, mesenat Murtuza Muxtarovla bağlı olsa da, bu məqamda yada salmağı uyğun bildim.
Deyirlər, həmin o müdhiş gecədə Ağa Musa Kobaya “Atam, atam, məndən nə tutmusan, tamxa ver, tamxa ver?! Tamxanın bol yeri Hacıdı, Murtuzadı. Murtuzanın sərvəti başından aşır. Özü də, qan tökməkdən, simistə çəkilməkdən çəkinir. Sən get, onu soy” deyə yol göstərir. Ağanın təklifi Kobanın beyninə batır. Bir neçə gün sonra özünü atır Murtuza Muxtarovun malikanəsinə, iş otağına girir. Muxtarovdan tələbdə bulunur. Bu azmış kimi, onu Ağa Musa kimi oğurlayıb iri məbləğdə para əldə etmək istəyir. Boy-buxunlu, yar-yaraşıqlı, qəddi-qamətli, üstə gəl, qolunun zoru, gücü ilə məşhur olan Murtuza Muxtarov bir göz qırpımında Kobanı iki qatlayıb iş otağındakı sandığa qoyub ağzını bağlayır. Bakının məşhur qoçusu, Mart soyqırımı zamanı erməni daşnaklarına qan udduran, Bakının işğaldan azad olunmasındakı xidmətlərinə görə XI Qafqaz İslam Ordusunun Komandanı Nuru Paşadan ödül alan Qoçu Nəcəfqulunu çağıtdırıb deyir: “Nəcəfqulu, aç sandığı, Kobanı çıxar!” Qoçu Nəcəfqulu Muxtarovun göstərişini yerinə yetirir. Kobanı hüzurunda iki qat görən Muxtarov ona sual verir: “Sən, məndən paranı hansı əlinlə alacaqdın?” Çox bilmiş, bildiyi qədər çəkmiş Stalin – Koba Cuqaşvili vəziyyətin nə yerdə olduğunu anlayır. Murtuza Muxtarova yalan danışır: “Sol əlimlə” deyir. Muxtarov Qoçu Nəcəfquluya göstəriş verir: “Sındır, qır bu Cibgirin sol qolunu, biləyini!” Qoçu Nəcəfqulu Ağanın göstərişini həmin anda yerinə yetirir.
Kobanı Murtuza Muxtarovun qəzəbi, əzəməti ilə üz-üzə qoyur
Bu əhvalatda üç incə məqam var: Birincisi odur ki, doğrudan da, Ağa Musa ağıllı adam olub. Kobanı onun hökmünü oxuyacaq Muxtarovun üstünə ünvanlayıb. Təhlükəni özüdən uzaqlaşdırıb. Onu Murtuza Muxtarovun qəzəbi, əzəməti ilə üz-üzə qoyub. Deyirlər, Murtuza Muxtarovun malikanəsində baş verən bu hadisədən, Kobanın sındırılan qolundan, biləyindən sonra cibgir Cuqaşvilinin Bakıda “qorxu-hürküsü” qalmayıb. Neftxudalar adı gələndə elə də, əhəmiyyət verməyiblər. Onu da deyirlər ki, bunun da baiskarı Ağa Musa Nağıyev olub. Dost-aşna ilə, neftxudalarla söhbətində “Bu Gədənin – Kobanın nəyindən qorxurdular ki? Bığından? Qolundakı gücündən? Olan, onlar idi, bığını Ağa Musa yoldu, qolunu da Muxtarov qırdı. Vəssalam, şütt tamam. Atam, atam o Gədə çaşmışdı. Bilmirdi ki, Bakılıya zor gəlmək olmaz. Ya biz özümüz verərik. Ya da vermərik”.
Cibgirin, quldurun qolunu qırmağı Qoçuya həvalə edir
Bu əhvalatda incə bir məqam da var. Ağa Musa Nağıyev düz deyirdi. Cuqaşvili Murtuza Muxtarovdan, Tağıyevdən para istəsəydi yüz faiz istəyinə çatardı. Onlar qoçuya, quldura, cibgirə halal qazanclarından verirdilər. Qorxudan yox. Ailələrini, övladlarını qorumaq hissindən, ardan-abırdan yana. Bakı əsilzadələri, milyonçuları kübar adamlar, nəsli-nəcabəti ilə hörmət-izzət sahibi olan insanlar idilər. Əhvalata diqqət etdikcə Şimali Qafqazda məscid, Bakıda onlarla tarixi tikili, ən əsası saf sevginin, ülvi məhəbbətin eşqinə “Səadət Sarayı”nı ucaldan Murtuza Muxtarov gözümüzdə bir qədər də böyüyür. O, Kobanı malikanəsində iki qatlayıb, sandığa qoyub ağzını bağlayır. Qolunu, biləyini qırmağı bəy tituluna, əsilzadə şərəfinə, milyonçu-mesenat əzəmətinə yaraşdırmır, cibgirin, quldurun qolunu, biləyini qırmağı, sındırmağı Qoçuya – Qoçu Nəcəfquluya həvalə edir.
Bu gədənin – Kobanın nəyindən qorxurdular ki?
Bax, budur bizi bir millət, məmləkət olaraq digərlərindən fərqləndirən. Ötən yüz il də, epoxa da artlq tarixə çevrilib. Marşal İosif Vissarionoviç Stalin – Koba Cuqaşvili SSRİ ilə birlikdə dəfn edilib. Daha doğrusu, ötən əsrin 50-ci illərində ölüm mələyi kimi yaddaşlardan silinib. Amma Bakı ilə, Bakının Neft bumu ilə, Ağa Musa Nağıyevlə, Murtuza Muxtarovla bağlı xatirələri qalıb.
İnanıram ki, bu əhvalatları bilənlər Murtuza Muxtarovun, Ağa Musa Nağıyevin malikanələrinin, “Səadət Sarayı”nın, “İsmailiyyə binası”nın önündən keçərkən dodaqlarına qonan təbəssümlə ötən əsrin əvvəlində baş verənləri xatırlayıb söyləyəcəklər: “Atam, atam, bu Gədənin – Kobanın nəyindən qorxurdular? Bığından? Qolunun zorundan? Bığını Aşa Musa yolub buraxıb, qolunu, biləyini də Murtuza Muxtarov qırıb!”
Şərəf Cəlilli
