Şəhər hakimiyyətinin tarixi çox vaxt öz-özünə mövcud olan bir anlayış kimi qəbul edilir: şəhər varsa, deməli idarəetmə orqanları, büdcələr, seçkilər və məsuliyyət də var. Lakin Bakı nümunəsində bu təsəvvür aldadıcıdır – burada şəhərin siyasi yetkinləşməsi onun iqtisadi və demoqrafik inkişafından xeyli geri qalırdı.
Baki-baku.az bildirir ki, Bakıda rəsmi şəhər özünüidarəetməsi yalnız XIX əsrin ikinci yarısında, şəhər artıq Rusiya imperiyasının ən mühüm mərkəzlərindən birinə çevrildiyi dövrdə yaranıb.
İmperator II Aleksandrın 16 iyun 1870-ci il tarixli fərmanı şəhər özünüidarəetmə orqanlarının (duma və idarələrin) yaradılmasını nəzərdə tuturdu və bu, dövrün liberal islahatlarının ən mühüm tərkib hissələrindən biri idi. Fərman istisnasız olaraq imperiyanın bütün şəhərlərinə, o cümlədən quberniya mərkəzlərinə şamil edilməli idi. Bakı formal olaraq bu fərmanın təsiri altına düşsə də, faktiki olaraq “təxirə salınmış şəhər” vəziyyətində qaldı: şəhər dumasının real yaradılması burada yalnız 1877-ci ilin dekabrında – təxminən səkkiz il sonra baş verdi.
Bu fasilə təsadüfi deyildi. Peterburqun ali inzibati dairələrində və Qafqaz canişinliyində Bakı “xüsusi hal” kimi qəbul edilirdi. Əhalinin çoxmillətli tərkibi, müsəlman əksəriyyət, imperiya miqyasında zəif hesab olunan təhsil sistemi və hüquqi mədəniyyət açıq-aşkar müstəmləkəçi arqumentə çevrilmişdi: “yerli əhali özünüidarəyə hazır deyil”. Nəticədə, şəhərin statusuna və artan əhəmiyyətinə baxmayaraq, şəhər dumasının tətbiqi barədə göstəriş qəsdən yubadılırdı.
Halbuki 1870-ci illərdə Bakı artıq başqa bir tarixi ritmlə yaşayırdı. Neft sənayesi onu sürətlə maliyyə və sənaye fenomeninə çevirirdi. Kapital artır, əhali çoxalır, infrastruktur isə artan yük altında çat verirdi. Lakin şəhər öz qərarlarını qəbul etmək üçün tamhüquqlu mexanizmdən məhrum idi. Məhz bu ziddiyyət Bakı Şəhər Dumasının yaranmasını təkcə inzibati deyil, həm də simvolik hadisəyə çevirdi.
Dumanın rəsmi açılışı 1878-ci il yanvarın 8-də baş tutdu, ilk iclas isə yanvarın 14-də keçirildi. İclasda 60 qlasnı, yəni deputat iştirak edirdi. Müasirlərin xatirələrinə görə, bu iclas səs-küylü və xaotik keçmişdi. “Bakinskiye izvestiya”nın (Bakı xəbərləri) ironik qeyd etdiyi kimi, təxminən əlli nəfər “eyni anda danışır”, bir-birini dinləmirdi. Lakin bu səs-küyün arxasında mühüm bir proses gizlənirdi: Bakı ilk dəfə seçkili orqanda öz problemlərini açıq şəkildə müzakirə edirdi.
Tezliklə dumanın üzvlərinin sayı artırıldı – əvvəlcə 72-yə, sonra isə 75 qlasnıya çatdırıldı. Lakin say artımı keyfiyyət artımı demək deyildi. Dumanın təxminən qırx üzvü savadsız idi: qanun təhsil senzini nəzərdə tutmurdu. Bununla yanaşı, sərt əmlak və milli məhdudiyyətlər tətbiq edilirdi. Rəsmi sənədlərdə “tatarlar” və ya “yerlilər” adlandırılan azərbaycanlılar deputat korpusunun yarısından çoxunu təşkil edə bilməzdilər. Halbuki şəhərin real demoqrafiyasında onlar çox vaxt üstünlük təşkil edirdilər. Qlasnıların səlahiyyət müddəti dörd il idi.
Duma icraedici orqan – şəhər idarəsini formalaşdırırdı. Bakıda bu orqan şəhər başçısının rəhbərliyi altında üç nəfərdən ibarət idi; şəhər başçısı eyni zamanda həm idarəyə, həm də dumaya sədrlik edirdi. Formal baxımdan bu sistem Avropa tipli klassik şəhər özünüidarəetməsi kimi görünürdü. Lakin praktikada muxtariyyət son dərəcə məhdud idi: bütün qərarlar qubernatorun nəzarəti altında olurdu, öz məcburetmə səlahiyyətlərinin olmaması isə şəhər orqanlarını polisə tam asılı vəziyyətə salırdı.
Xüsusilə kadr məsələsi diqqətçəkən idi. Bakı Şəhər Dumasının mövcud olduğu bütün dövr ərzində heç bir müsəlman şəhər başçısı seçilməmişdi. Yalnız bəzi hallarda müsəlman elitasının nümayəndələri müvəqqəti olaraq bu vəzifəni icra etmiş, lakin tam siyasi status əldə etməmişdilər. Bu, təsadüf deyil, imperiyanın qeyri-rəsmi siyasi yanaşmalarının birbaşa nəticəsi idi.
Əmlak senzi də az ağrılı deyildi. Dumaya yalnız 25 yaşdan yuxarı, dəyəri azı 1500 rubl olan daşınmaz əmlaka və ya müəssisəyə sahib olan şəxslər, yaxud müntəzəm şəkildə şəhər rüsumları ödəyən tacirlər seçilə bilərdi. Bakıda azərbaycanlı ev sahiblərinin əhəmiyyətli hissəsi nisbətən kiçik mülkiyyətə malik olduğundan, bu hədd ciddi maneəyə çevrilmişdi. Şəhər siyasətindən kənarda sənətkarlar, fəhlələr, xırda sahibkarlar və milli ziyalıların böyük bir qismi qalırdı.
Buna baxmayaraq, hətta bu şəraitdə də dumada şəhər siyasətinin intellektual və mənəvi simasını formalaşdıran şəxsiyyətlər meydana çıxdı. Görkəmli maarifçi və ictimai xadim Həsən bəy Zərdabi, həmçinin pedaqoq Həbib bəy Mahmudbəyov qanunun nəzərdə tutduğu hüquqi imkan əsasında varlı ailələrin himayədarları kimi qlasnı seçilmişdilər. Zərdabi duma tribununu sistemli tənqid meydanına çevirmişdi. O, qanunsuzluqdan, sanitariya fəlakətindən, korrupsiyadan, məktəb sisteminin geriliyindən danışır, kasıb ailələrin uşaqları üçün pulsuz təhsil və maarifçiliyin fəal dəstəklənməsini tələb edirdi.
Formal olaraq duma şəhər səviyyəsində qanunverici orqan sayılırdı. O, büdcələri təsdiqləyir, kommunal təsərrüfatın inkişafı, tikinti və abadlıqla bağlı qərarlar qəbul edirdi. Bələdiyyə qurumları isə bu qərarların icrası ilə məşğul olurdu. Bütün bunlar neft bumunun hökm sürdüyü bir dövrdə baş verirdi. Bakı Şəhər Duması Rusiya imperiyasının ən varlı dumalarından biri hesab olunsa da, bu sərvət son dərəcə qeyri-bərabər bölüşdürülür, sosial gərginliyi daha da gücləndirirdi.
Şəhər hakimiyyətinin məkan tarixi də maraqlıdır. Geniş yayılmış fikrə görə, dumanın hər zaman indiki İstiqlaliyyət küçəsində yerləşən binada fəaliyyət göstərdiyi düşünülür, lakin bu, həqiqətə uyğun deyil. Duma bu binaya yalnız 1905-ci ildə — memar İosif Qoslavskinin layihəsi üzrə tikinti başa çatdıqdan sonra köçmüşdü. Fasad üzərindəki “1870” rəqəmi binanın tikildiyi tarixi deyil, şəhər özünüidarəsi haqqında imperiya fərmanının qəbul edildiyi ili xatırladır. Bundan əvvəl isə duma Duma meydanında, Şamaxı qapıları yaxınlığında — köhnə şəhərin tam mərkəzində yerləşən Aşumovun evində iclas keçirirdi.
İclaslar gec saatlarda (axşam saat səkkizin yarısında) başlayır və təxminən iki saat davam edirdi. Yeganə işçi dil imperiyanın dövlət dili olan rus dili idi. Bununla belə, rus dilini bilməyən qlasnıların seçilməsi qadağan olunmurdu. Müasirlərin xatirələrinə görə, onların bir çoxu iclaslarda yarıyuxulu vəziyyətdə iştirak edir, bu da iştiraklarının formal xarakter daşıdığını daha qabarıq göstərirdi.
Bakının müsəlman əhalisi özünüidarəetmə sahəsində xristianlarla hüquq bərabərliyinin təmin olunması tələbi ilə dəfələrlə kollektiv vəsatətlər göndərmişdi. Bu tələblər illərlə cavabsız qalırdı, lakin təzyiq getdikcə artırdı. Nəhayət, 1900-cü ilin dekabrında qanunvericiliyə dəyişikliklər edilərək müsəlmanlar və xristianlar üçün bərabər təmsilçilik təsbit olundu. 1911-ci ildə isə Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov azərbaycanlılar üçün heç bir məhdudiyyət olmadan seçkilərin keçirilməsinə icazə verdi – bu addım açıq-aşkar həqiqətin gecikmiş etirafı sayıla bilər.
Dumanın fəaliyyət göstərdiyi bütün dövrlərdə onun tərkibində Bakı kapitalının ən iri nümayəndələri daim yer alırdı. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Ağa Şəmsi Əsədullayev, Musa Nağıyev, Əjdər bəy Aşurbəyov, Ağabala Quliyev və digər neft sənayeçiləri və xeyriyyəçilər şəhər elitasının sabit nüvəsini formalaşdırırdılar. Onların təsiri iqtisadi güclə siyasi iştirakın vəhdətini yaradır, özünəməxsus şəhər özünüidarəetmə modelini meydana gətirirdi.
Bakı Şəhər Duması 1917-ci ildə fəaliyyətini dayandıraraq sovet hakimiyyəti sistemi ilə əvəz olundu. Müxtəlif illərdə şəhəri Bakı Şəhər Zəhmətkeş Deputatları Soveti, daha sonra Bakı Şəhər Xalq Deputatları Soveti idarə etmiş, icraedici hakimiyyət isə icraiyyə komitələrinin (red. İcraiyyə komitəsi — XIX əsrin sonlarında Rusiya imperiyasında, eləcə də Rusiya Respublikası, RSFSR, SSRİ və XX əsrdə Rusiya Federasiyasının formalaşmasının ən ilkin mərhələsində mövcud olmuş kollegial orqan) səlahiyyətində olub.
1991-ci ildən etibarən şəhər idarəetmə strukturu müasir adını – Bakı şəhərinin İcra Hakimiyyəti adın alıb.
Bakı şəhərinin İcra Hakimiyyətinin tarixi təkcə qurumların və tarixlərin xronikası deyil. Bu, çox tez varlanan, lakin söz haqqını çox gec əldə edən bir şəhərin tarixidir; neftin siyasəti qabaqladığı, ictimai yetkinliyin isə imperiya etimadını üstələdiyi bir şəhərin hekayəsidir. Məhz bu ziddiyyətlər içində Bakı özünüidarə etməyə uzun müddət imkan verilməsə belə, məqsədinə çatmağa vərdiş etmiş bir şəhər kimi formalaşdırıb.
Hacı Cavadov
