Bakının memarlıq siması çoxsaylı iqtisadi, mədəni və tarixi amillərin təsiri altında formalaşıb. Bu prosesin əsas elementlərindən biri neft sənayesinin inkişafı olub ki, məhz onun sayəsində şəhər Avropa və Şərq memarlıq ənənələrinin unikallığını birləşdirən görünüş qazanıb.
Baki-baku.az bildirir ki, həmin dövrün abidələri arasında Nizami və Murtuza Muxtarov küçələrinin küncündə yerləşən, az tanınsa da, son dərəcə əhəmiyyətli neoqotika üslublu bina xüsusi yer tutur — bu tikilidə neft maqnatlarının ambisiyaları ilə görkəmli memar Kazimir Skureviçin tədqiqatçı istedadı bir araya gəlib.
Məhz burada, qədim neft şəhərinin qəlbində, kapital, memarlıq cəsarəti və insanın gözəlliyə olan ehtirası haqqında romana layiq bir hekayə başlayır. Hekayə 1883-cü ildə, Bakıda “Xəzər-Qara dəniz neft sənayesi və ticarət cəmiyyəti” qeydiyyatdan keçəndə doğulur — Rotşildlər sülaləsinin güclü qurumlarından biri. Dünya maliyyə bazarlarını fəth etmiş bu Avropa maqnatları Bakı kimi bir məkanı ucqar deyil, gözlənilməz dərəcədə böyük potensiala malik yeni bir neft sivilizasiyası mərkəzi kimi gördülər. Və necə ki, Rotşildlər adətən bütün işləri böyük miqyasda görürdülər, burada da elə etdilər.
Mərkəzi kontorlarının tikintisi üçün onlar ən məşhur memarı deyil, ən cəsurunu – hələ o vaxtlar Peterburqdan olan gənc memar Kazimir Skureviçi seçdilər. O, şəhər memarı və özündən yaşca böyük həmkarı olan İosif Qoslavskinin dəvəti ilə Bakıya gəlmişdi. Lakin Skureviç Bakı əhəngdaşına ilk addımını atar-atmaz, bu gün “mədəni imprintinq” adlandırılacaq proses başladı: o, şəhərə anında vuruldu.
Şərq memarlığı — özünəməxsus incə oyma naxışları, işıqlı daşı, ustanın hər hissini ifadə edən miniatürləri ilə — onu o qədər valeh etmişdi ki, polyak memar yerli ənənələri demək olar ki, fanatik həfəslə öyrənməyə başlamışdı. O, bu ənənələrdə mahiyyəti, ritmi, sistemi, fəlsəfəni axtarırdı. Və tapdı: Bakı memarlığı təkcə gözəl deyildi, tamamilə özünəməxsus idi.
Və Skureviç mümkünsüz görünən bir qərar verdi — yerli ruhu Avropa memarlıq elmi ilə birləşdirmək. Bu gün “memarlıq fyujnı” kimi adlandırdığımız anlayışı o, həmin termin yaranmamışdan çox əvvəl düşünüb yaratmışdı.
Rotşildlər insanları dərhal tanımağı bacarırdı. Onlar anlayırdılar ki, Skureviç sadəcə tikinti ustası deyil — vizyonerdir. Fars və Qubernski küçələrinin kəsişməsini memarlıq manifestinə çevirə biləcək bir şəxs.
Beləcə, 1898–1899-cu illərdə Bakı öz dövrünün ən qeyri-adi binalarından birini aldı — fransız qoti̇kası ilə modern üslubunun qovuşuğunda yaradılmış, möhtəşəm neoqotika tikilisi. Bu, həqiqi bir çağırış idi: qotika ənənəvi olaraq “qaranlıq”, ağır, çoxşaxəlidir, Bakı memarlığı isə işıqlı, şəffaf, günəşlidir. Lakin Skureviç həll yolunu tapdı — Abşeron ağlayı. Bu açıq rəngli daş günəşdə elə oynayırdı ki, hətta qotik elementlər belə ciddi, amma qaranlıq olmayan, əzəmətli, lakin ağır görünməyən formaya düşürdü.
Bina elə təsir bağışlayırdı ki, sanki havadan və işıqdan doğmuşdu və eyni zamanda guya Avropadan nəhəng daş bir gəmi ilə gəlmişdi. O, dəbdəbəli Aleksandr Nevski kilsəsinin qarşısında ucalırdı və onunla rəqabət aparmaq demək olar ki, çılğınlıq idi. Amma Skureviç bunu etdi, həm də parlaq şəkildə.
XIX əsrin sonlarında Bakıda neoqotik bina memarlıq sensasiyası kimi səslənirdi. Şəhər modern, klassisizm və Şərq ənənəsi ritmində yaşayırdı — qotika isə bu məkanda tanış deyildi. Buna görə də Skureviçin layihəsi əsl kəşfə çevrildi. Memar həmkarları onu dərhal qiymətləndirdilər, bakılılar heyranlıqla qarşıladılar, Rotşildlər isə müvafiq qonorarlarla minnətdarlıqlarını bildirdilər.
Lakin Skureviç yalnız memar deyildi, o, həm də parlaq publisist idi. O, yerli memarlığı ehtirasla müdafiə edir, onun gözəlliyi, ənənələrinin dəyəri haqqında yazırdı. Onun “Zodçiy” jurnalında yayımlanan, Şirvanşahlar Sarayına həsr edilmiş məşhur məqaləsi proqram xarakterli manifestə çevrildi: “Rusiya imperiyasında bu cür ansambl yoxdur.” Bu cümlə Bakıya unikal memarlıq estetikası olan şəhər statusunu əbədi olaraq bəxş etdi.
Bu gün bunu az adam xatırlayır, amma Rotşildlər Bakıda təkcə qazanmırdılar, onlar şəhərə həm ruhlarını, həm də böyük vəsaitlərini yatırırdılar. Onlar fəhlə uşaqları üçün məktəblər, xəstəxanalar, ambulatoriyalar, klublar və kitabxanalar tikirdilər – Təhsil pulsuz idi, tibbi yardım əlçatan, sosial layihələr isə sistemli. Biznesin cəmiyyətin inkişafı üçün şərait yaratmalı olduğu anlayışı onların ailə fəlsəfəsinin bir hissəsi idi.
1930-cu illərdə bina sovet hakimiyyəti tərəfindən “evləşdirildi” və “Mərkəzi Kəndli Evi”nə çevrildi. Dekorativ elementlərin bir hissəsi — balkonlar, oyma naxışlar, məşhur künc qülləciyi – “yad” və “burjua ruhlu” hesab edilərək məhv edildi. Müəllif konsepsiyası bərpa olunmaz dərəcədə təhrif edildi.
Və yenə də bina öz əzəmətini qoruyub saxladı. Onun siluetində hələ də qotik modernin əks-sədaları eşidilir. Aydın rəngli daşın üzərində hələ də Skureviçin imzası oxunur. Və diqqətlə baxsan — bina sadəcə tikililər deyil, şəhərin gələcəyini inşa edən insanlar haqqında hekayə danışır.
Bu memar demək olar ki, hər kvartalda iz buraxıb. Tağıyev Passajı, poçt binası, kazarmalar, xəstəxanalar, gimnaziyalar, sığınacaqlar. İçərişəhərdə — qədim daş kontekstə cərrahi dəqiqliklə yerləşdirilmiş yaşayış evləri. Varşavada Polşa Seyminin binası. Onun layihələri nəhəngdir, lakin hər biri Şərq miniatürü kimi detallıdır.
Bu gün Rotşildlərin binası Bakının memarlıq irsinin ən mühüm elementlərindən biri olaraq qalır. İtirilmiş detallarına baxmayaraq, o hələ də şəhərin dünya üslublarını öz mədəni optikası ilə yenidən şərh edib inteqrasiya etmək bacarığını nümayiş etdirir. XIX və XX əsrlərin qovşağında tikilmiş bu bina sənaye yüksəlişinin, beynəlxalq əlaqələrin və paytaxtın formalaşan memarlıq özünüdərkisinin canlı şahididir. Elə buna görə də onun qorunması, öyrənilməsi və təbliği təkcə keçmişə ehtiram deyil, həm də Bakının bu gün tanıdığımız şəhərə necə çevrildiyini anlamağa mühüm töhfədir.
Hacı Cavadov
