Bakıda elə evlər var ki, sanki onlar kərpicdən deyil, yerin nəfəsindən boy atıblar. Bu evlərdə keçmiş dövrlərin addım səslərini, onilliklər keçsə də solmayan bir işığı qoruyan bir sükut var.
Baki-baku.az bildirir ki, “Monolit” belə evlərdən biridir: daşda donmuş bir əfsanə, adı Bakı torpaqlarının dərinliklərində doğulmuş bir möcüzə.
Bu gün bizə aydın görünür ki, belə möhkəm, sanki göylərə doğru can atan bir bina başqa cür adlana bilməzdi. Amma maraqlıdır ki, “monolit” sözü nə o dövrün memarlıq üslubları, nə də inşaat texnologiyaları ilə bağlı idi. Hekayə 1930-cu illərin əvvəllərində başlayır: geoloqlar kəşfiyyat quyularını qazarkən, Bakı üçün adi olan boşluqların əvəzinə nəhəng bir qaya çıxıntısına rast gəlirlər. Əslində, binanın bünövrəsinə belə ehtiyac qalmır – bu, Bakı üçün olduqca nadir bir hal idi.
Beləcə, tikinti layihəsi “Monolit” kimi daxili şərti ad alır. Və bu ad sonradan evlə əbədi, sanki tufanı adlamış bir gəminin adı kimi bağlanır.
Hazırlıq işləri 1931–1932-ci illərdə başlamışdı. Ərazi XIX əsrin sonlarına aid köhnə, artıq qəzalı vəziyyətdə olan evlərlə sıx şəkildə tikilmişdi və onların sökülməsi böyük yenidənqurmanın ilk mərhələsinə çevrildi. Eyni vaxtda şair Nizami Gəncəviyə həsr olunacaq abidənin yerləşəcəyi ərazidə də oxşar işlər aparılırdı. Dövr genişlik, hava və monumentallıq tələb edirdi.
“Monolit”in tikintisi mərhələlərlə və asta templə irəliləyirdi. Artıq 1940-cı ilin oktyabrına kimi, V.Şevtsovun (RosFoto) fotoarxivində təsdiqləndiyi kimi, bina tam hazır vəziyyətdə idi. 1941-ci ilin iyununda çəkilmiş hərbi şəkillərdə də binanın xarici görünüşünün tam formalaşdığı görünür. Buna görə də 1947-ci ildə guya tikintinin başa çatması barədə sonrakı iddialar tənqidə dözmür. “Monolit”in tarixçəsi demək olar ki, on illik mühəndislik, yaradıcılıq və insan əməyinin səliqəli bir nəticəsidir.
Konstantin Sençixinin (1905–1985) adı o dövrün Bakının ən tanınmış memarları sırasında çəkilir. Bakılı olan Sençixin, akademik Dadaşov və əfsanəvi memar Mikayıl Hüseynovla eyni məktəbin yetirməsi idi. O, sadəcə bir bina deyil, kiçik bir dünya yaratmışdı.
Onun peşəkar bioqrafiyası unikal idi: o, uzun illər Bakı metropolitenin layihə rəhbəri olmuş və Bakı metrosunun tikintisinə rəhbərlik etmişdi. Onun rəhbərliyi ilə “Gənclik”, “Xətai”, “20 Yanvar” stansiyaları, həmçinin “Nərimanov” elektrik deposu inşa edilmişdi. Lakin məhz “Monolit” mühəndis dəqiqliyini formanın emosional gücü ilə birləşdirmək cəhdi kimi Sençixinin memarlıq manifestinə çevrildi.
Binanın planı kiril qrasfikasının “P” (“П”) hərfini xatırladır, lakin onun “ayaqları” bir qədər aralanır. Bu həll təkcə şəhər küçələrinin məntiqindən yaranmayıb. O, binaya qüdrət və monumentallıq hissi bəxş edir. Bu monumentallıq hətta Moskvanı da təəccübləndirmişdi: “Monolit”in nəhəng fotosu Şusev adına Memarlıq Muzeyində asılmışdı və sovet şəhərsalma sənətinin nümunəvi layihəsi kimi təqdim olunurdu.
Binanın quruluşu daxilində heyrətamiz akustika və sərinlik yaratmışdı. Burada həmişə yüngül meh əsər, sakinlər isə tağların kölgəsində çay içər, tamaşalar, xəbərlər və musiqi haqqında söhbət edərdilər.
Tikinti başa çatdıqdan sonra “Monolit” Azərbaycanın yaradıcılıq, elmi və hərbi elitasının ünvanına çevrildi. Burada Üzeyir Hacıbəyov, Mirvarid Dilbazi, Mərziyə Davudova, filosof Heydər Hüseynov, “Azərnəşr”in rəhbəri Okumya Sultanova, həmçinin Bakı qarnizonunun generalları yaşayırdılar.
Bu gün “Monolit” paytaxtın memarlıq kodunun mühüm bir hissəsi olaraq qalır – möhkəm, inamlı və dəyişməz. Ətrafda yeni binalar ucaldıqca, polad və şüşə köhnə daşı sıxışdırsa da, “Monolit” öz xəttini qorumaqda davam edir: sakit, dəqiq və azsözlü.
Bu bina Bakının mərkəzində elə dayanır ki, sanki şəhər haqqında onun sakinlərindən daha çox şey bilir. O, dövrlərin dəyişməsini, müharibə və sülh görüb, yüksəlişlərin və sükutun şahidi olub, sakinlərinin musiqisini və ilham axtarışında olanların addımlarını eşidib.
O, yenə də xatırladır: şəhərin yaddaşı var, daşın isə səsi.
Hacı Cavadov
