Ermənistan hərbi cinayətlərinin təzminatını ödəməyə məhkumdur

Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzü nəticəsində 20 min azərbaycanlı həlak olub, 4 min 866 nəfər itkin düşüb, 100 min nəfər yaralanıb, 50 min nəfər isə müxtəlif dərəcəli xəsarətlər alaraq əlilə çevrilib. 

Respublikamızın çoxsaylı maddi-mə­dəni nümunələri, o cümlədən 44 dini mə­bəd, 18 məscid qəddarcasına dağıdılıb. İşğal altında qalan ərazilərdə 12 muzey və 6 şəkil qalereyası, tarixi əhəmiyyətli 9 saray yerlə bir edilib, 40 min tarixi-etnoq­rafik əhəmiyyətə malik eksponat işğalçı ölkəyə daşınıb. 927 kitabxanada 4 milyon 600 min nüsxə kitab və xüsusi əhəmiy­yətli əlyazma nümunələri yandırılıb.

Bununla yanaşı, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının sənaye və kənd təsərrüfatı obyektləri də tama­milə sıradan çıxarılıb. Əkin sahələrinin müəyyən hissəsi işğalçı tərəfindən əki­lib-becərilərək əldə olunan məhsul he­sabına qazanılan böyük həcmdə vəsait mənimsənilib. Beynəlxalq Qiymətlən­diricilər Assosiasiyasının hesablama­larına əsasən, (mal və mülkün bazar iqtisadiyyatına uyğun olaraq qiymət­lərin müntəzəm şəkildə dəyişilməsinə baxmayaraq) Azərbaycan iqtisadiyya­tına 300 milyard ABŞ dollarından çox maddi ziyan vurulub. 

Azərbaycan Baş Prokurorluğu və Xarici İşlər Nazirliyinin birgə məluma­tına əsasən, 1988-ci ildən etibarən Er­mənistanın işğalı nəticəsində Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda faydalı qazıntı yataqlarından qanunsuz istifadə, eləcə də ekoloji terror nəticəsində ölkəmizə 16,2 milyard manat məbləğində ziyan dəyib. Bundan əlavə, 6 şirkət işğal olunmuş ərazilərdə qanunsuz təsərrü­fat fəaliyyəti həyata keçirərək Azərbay­cana 306,8 milyon manat məbləğində ziyan vurub. 

Yeri gəlmişkən, Prezident İlham Əliyev çıxışlarının birində bu məsələyə toxunaraq bildirib ki, rəsmi Bakı Er­mənistanın Qarabağdakı qanunsuz istismarı ilə bağlı bütün hüquqi pro­sedurlara start verib: “Mən bu haqda Azərbaycan ictimaiyyətini məlumat­landırmışdım. Bir cinayət də cavabsız qalmayacaq. Birincisi, biz dəymiş bü­tün ziyanı hesablayırıq, bütün şəhər və kəndlərimizin pasportlaşdırılması pro­sesi gedir. Hər bir binanın, yaxud da ki, o binadan qalan dağıntıların video-fo­to çəkilişi aparılır. Bu, sübutdur və biz beynəlxalq məhkəmələrə də müraciət etmək əzmindəyik, hazırlıq işləri gedir. Həmçinin Vejnəli qızıl yatağının xarici vətəndaşlar tərəfindən, o cümlədən erməni əsilli xarici vətəndaşlar tərəfin­dən qanunsuz istismar edilməsi onlara baha başa gələcək. Biz o adamların adlarını bilirik. Biz onları dünya qarşı­sında ifşa edəcəyik və bizə təzminat ödəyəcəklər. Vurulmuş ziyanın təzmi­natını mütləq ödəyəcəklər”.

İkinci Qarabağ müharibəsinin başa çatmasından ötən dövr ərzində 300-dən çox Azərbaycan vətəndaşı mina partlayışları zamanı həlak olub və ya ağır yaralanıb. Eyni zamanda, bey­nəlxalq mütəxəssislərin hesablama­larına görə, Azərbaycana ərazilərin minalardan təmizlənməsi məsələsini həll etmək üçün təxminən 30 il və 25 milyard ABŞ dolları lazımdır. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, hazırda işğal­dan azad edilmiş ərazilərin minalardan təmizlənməsi davam etdirilir. 

Bəs bu vəhşilikləri törətmiş Ermə­nistana ölkəmizə vurduğu maddi-mə­dəni, iqtisadi zərər nə vaxt ödətdirilə­cək? Sualın cavabı ilə bağlı əvvəlcə onu deyək ki, hazırda 30 ilə yaxın müd­dətdə erməni işğalı altında saxlanıla­raq vəhşicəsinə dağıdılan, talan olunan torpaqlarımızda sürətlə geniş miqyaslı quruculuq işləri həyata keçirilir. Erməni vəhşilikləri nəticəsində dağıdılan şəhər və kəndlərimiz hazırda Prezident İlham Əliyevin xüsusi diqqət və qayğısı ilə ən müasir şəkildə bərpa olunur. Bununla yanaşı, beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə Azərbaycana dəyən ziyanın qiy­mətləndirilməsi aparılır və bu proses artıq yekun mərhələsindədir. Yalnız qiymətləndirmə tamamlandıqdan son­ra təzminat ödənilməsi ilə bağlı bey­nəlxalq məhkəməyə müraciət ediləcəyi bildirilir. 

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanın üzləşdiyi belə vandallıq, vəhşilik dün­ya miqyasında baş verən yeganə hal deyil. Bir sıra ölkələrə qarşı aparılan müharibələrdə də bu cür barbarlıqlar, rəzilliklər müşahidə olunub və həmin qətllər, talanlar, dağıntılarla bağlı təz­minatın hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı təcrübələr var. Məsələn, Pol­şa İkinci Dünya müharibəsində Alma­niyanın bu ölkəyə vurduğu 1,3 trilyon avro dəyərində zərərə görə təzminat tələbini rəsmiləşdirib. BMT-nin 687 saylı qətnaməsi ilə Körfəz müharibə­sindən sonra İraqın Küveytə vurduğu ziyanın ödənilməsi də reallaşdırılıb. Xatırladaq ki, həmin vaxt BMT-nin Kompensasiya Komissiyası tərəfindən dəyən ziyanın məbləği 52,4 milyard dollar həddində müəyyənləşdirilib. Artıq bu vəsaitin 48,7 milyard dolları ödənilib. Suriya münaqişəsi zamanı da dəyən iqtisadi ziyanın kifayət qədər bö­yük həcmdə–226 milyard dollar olduğu hesablanıb. 

Yaxud, başqa bir misal. İkinci Dün­ya müharibəsində Almaniya və müt­təfiqlərinin üzərinə reparasiya (təca­vüzkar dövlətin təcavüzə məruz qalan dövlətə (dövlətlərə) vurduğu zərəri pul və ya maddi formada ödəməsini nəzər­də tutan maddi-hüquqi məsuliyyət) yükü qoyulub. Bu qərar 1945-ci ildə Yalta konfransında qəbul olunub. Nə­ticədə, Almaniyadan keçmiş SSRİ-yə təxminən 400 min dəmir yolu vaqonu yük, 2885 fabrik, 96 elektrik stansiyası avadanlıqları, 340 min maşın, 200 min elektrik mühərriki, 1 milyon 335 min baş heyvan, 2,3 milyon ton taxıl, bir milyon ton kartof və tərəvəz, yarım milyon ton yağ və şəkər, 20 milyon litr spirt, 16 ton tütün göndərilib. Bundan başqa, Hum­boldt Universitetinin astronomik rəsə­dxanasından teleskoplar, Berlin metro vaqonları və kruiz laynerləri və digər texnoloji avadanlıqlar reparasiya məh­sulu olaraq SSRİ-yə ödənilib. Almaniya tərəfindən digər ölkələrə də reparasiya ödənişi mərhələlərlə həyata keçirilib.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün bunlar Azərbaycanın da beynəlxlaq məhkəməyə müraciət edərək işğalçı Ermənistandan təzminat ödənilməsini tələb etmək hüququna malik olduğu­nu deməyə əsas verir. Təzminatın isə necə, nə qədər ödəniləcəyi, yaxud nə ilə əvəzlənəcəyi məhkəmənin qərarından sonra müəyyənləşdirilən məsələdir. Hazırda Beynəlxalq Arbit­raj tərəfindən Ermənistanın Azərbay­cana vurduğu zərərin dəyərinin dəqiq hesablanması və işğalçının təzminat ödəməsi ilə bağlı məsələlər üzərində iş aparılır. 

Maraqlıdır, beynəlxalq hüquq bu məsələ ilə bağlı Azərbaycana hansı imkanlar tanıyır? Ermənistanın Azər­baycana vurduğu ziyanı ona ödətdir­mək mümkün olacaqmı? Bunun üçün Azərbaycan tərəfi hansı mexanizmdən istifadə etməlidir?

Qeyd edək ki, işğal olunmuş əra­zilərdə erməni vandallarının özbaşı­nalığı, tarix və mədəniyyət abidələrinin qəsdən məhv edilməsi silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qo­runması haqqında 1954-cü il Haaqa Konvensiyasına, 1992-ci Avropa Kon­vensiyasına, UNESCO-nun 1972-ci il Konvesiyasına ziddir. Ermənistanın Qarabağı işğal etməklə dövlətimizə vurduğu maddi ziyanı tam şəkildə he­sablamaq mümkün olmasa da, ilkin bir rəqəm əldə olunub. 

Enerji Xartiyası Müqaviləsinə uy­ğun olaraq, Azərbaycanın Ermənistana qarşı dövlətlərarası iddiasının əsasını Qarabağ bölgəsinin zəngin hidroener­getika ehtiyatlarının işğalçı dövlət tərə­findən qanunsuz istismarı təşkil edir. Respublikamız bu əsasda 2023-cü il fevralın 27-də işğalçı ölkəyə qarşı döv­lətlərarası arbitraj prosesini başladıb. Xatırladaq ki, arbitraj işinin məqsədi Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış suveren ərazisində Ermənis­tan tərəfindən enerji ehtiyatlarının 30 ilə yaxın bir dövr ərzində qeyri-qanu­ni istismarı və qəsb edilməsinə cavab olaraq haqqı-ədaləti və qəsbkarın təz­minat ödəməsini gerçəkləşdirməkdən ibarətdir.

Xarici İşlər Nazirliyinin bununla bağlı yaydığı məlumata görə, Azərbay­can tərəfi Ermənistana təqdim edilmiş Arbitraj Bildirişində 1991-ci ildən 2020-ci ilə qədər Ermənistanın ərazilərimizin 30 ilə yaxın qanunsuz işğalı dövründə ölkəmizin enerji resursları üzərində su­veren hüquqlarını pozduğuna görə bu dövlətdən təzminat və maliyyə kom­pensasiyası tələb edib.

Məlumatda, həmçinin bildirilir: “Azərbaycanın Enerji Xartiyası Müqa­viləsinə uyğun olaraq, Ermənistana qarşı dövlətlərarası iddiasının əsası­nı Qarabağ bölgəsinin zəngin hidro­energetika ehtiyatlarının Ermənistan tərəfindən qanunsuz istismarı təşkil edir. Qarabağ bölgəsində Azərbayca­nın daxili su ehtiyatlarının 25 faizinin cəmlənməsi, buranı su elektrik enerjisi istehsalı üçün optimal məkana çevirib.

Ermənistanın qeyri-qanuni şəkildə istismar etdiyi hidroenergetika obyekt­lərinin ən böyüyü Tərtərçayın üzərində inşa edilmiş Sərsəng su anbarında yer­ləşən Tərtər su elektrik stansiyasıdır (Tərtər SES). Ermənistan Azərbayca­nın suveren ərazilərinə hərbi təcavü­zünün tərkib hissəsi kimi, 1994-cü ildə Sərsəng su anbarını və Tərtər SES-i ələ keçirib. Ermənistan, həmçinin işğal zamanı Azərbaycanın suveren əra­zisində icazəsiz, ən azı, əlavə 37 su elektrik qurğusu tikib”.

Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatın­da, həmçinin Ermənistanın işğal zama­nı İrəvan istilik elektrik stansiyasından istifadə məqsədilə Azərbaycanın Tərtər rayonunun Çardaqlı kömür mədənini qanunsuz istismar etdiyi bildirilib. Qeyd olunub ki, Ermənistan Azərbaycanda Yevlaxı Naxçıvan ilə birləşdirən təbii qaz kəməri kimi mövcud enerji tranzit qurğularını sıradan çıxarıb. Beləliklə, işğal nəticəsində Naxçıvana qaz təchi­zatı kəsilmişdir.

Azərbaycanın Ermənistandan təz­minat tələb etmək haqqı İslam Əmək­daşlıq Təşkilatı (İƏT) tərəfindən ənənə­vi olaraq hər il keçirilən sessiyalarda qəbul olunan müvafiq qətnamələrlə bölgədəki son vəziyyət nəzərə alın­maqla yeni müddəalar əsasında da təsdiqlənib. Elə təşkilatın ötən il martın 22-23-də Pakistan İslam Respublika­sının İslamabad şəhərində reallaşan 48-ci iclasında da bu məsələ diqqət mərkəzində saxlanılıb. Sessiyada Er­mənistanın Azərbaycana qarşı təcavü­zünün nəticələri ilə bağlı siyasi, iqtisadi və mədəni məsələləri əhatə edən “Er­mənistan Respublikasının Azərbaycan Respublikasına qarşı təcavüzünün nə­ticələrinin aradan qaldırılması”, “Azər­baycan Respublikasına iqtisadi yardım göstərilməsi”, “Ermənistan Respublika­sının təcavüzü nəticəsində Azərbayca­nın ərazilərində İslam mədəniyyətinə aid tarixi və mədəni abidələrin dağı­dılması” və “Xocalı qırğınının qurban­ları ilə həmrəylik” adlı dörd qətnamə qəbul edilib. Tədbirdə Ermənistanın beynəlxalq hüququ pozaraq bütün mi­nalanmış ərazilərin dəqiq xəritələrini və minalanan sahələrin yerləşdiyi yerlərə dair digər məlumatları təqdim etmək­dən davamlı boyun qaçırması da pis­lənilib. 

Təəccüblüdür ki, Ermənistanın torpaqlarımızı işğalda saxladığı 30 il ərzində dünya gücləri və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən bu qəsbkarlığa ikili standartla yanaşıldığı kimi, erməni faşizminin törətdikləri dəhşətli vandal­lıqlara da bir çox hallarda laqeyd mü­nasibət bəslənilib. Hətta Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi də bu məsələ­də ədalətin müdafiəsinə ikili standart­larla yanaşmaqdan belə çəkinməyib. Belə ki, 2017-ci il dekabrın 12-də adıçəkilən məhkəmə Ermənistandan azərbaycanlı qaçqınların (Çıraqov və başqaları), habelə ölkəmizdən erməni qaçqın Sarkisyanın şikayətləri üzrə qə­rar çıxarıb. Avropa Məhkəməsi Laçın rayonunun sakinləri Çıraqov, Cəbrayı­lov, Həsənov, Paşayev və digər iki şəx­sin hüquqlarının pozulduğu qənaətinə gəlib, iddiaçıların 1992-ci ildə mülkiy­yətlərinin ermənilər tərəfindən ələ keçi­rildiyini, bundan sonra vətənlərinə qa­yıda bilmədiklərini təsdiqləyib. Bununla da Ermənistan hakimiyyəti təqsirli bi­linib və üzərinə hər bir iddiaçı mənəvi ziyana görə 5 min avro və bütün iddia­çılara ümumi xərclərə görə 28,642 funt sterlinq ödəmək öhdəliyi qoyulub. Eyni zamanda, məhkəmə həmin vaxt maddi ziyanı hesablamağın mümkünsüzlüyü­nü vurğulayıb. 

Yeri gəlmişkən, 1992-ci il mayın 18-də qəsbkarın işğalına məruz qalan Laçında Qayğı qəsəbəsi, 120 kənd, 13 min 745 fərdi yaşayış evi, 300-dən ar­tıq tarixi abidə, 217 mədəniyyət ocağı, 150 təhsil müəssisəsi, 142 səhiyyə ob­yekti, 48 sənaye, 63 kənd təsərrüfatı, 460 ticarət şəbəkəsi qəsbkar tərəfin­dən yer üzündən silinib. İşğal zamanı şəxsi və ictimai təsərrüfatların 135 min başa yaxın mal-qarası Ermənistana aparılıb. Hesablamalara əsasən, rayo­na, ümumiyyətlə, 7,1 milyard ABŞ dol­ları məbləğində maddi ziyan vurulub.

Nə qədər qəribə səslənsə də, Av­ropa Məhkəməsi elə həmin gün ailə­si 1992-ci ildə Qarabağ münaqişəsi zamanı Gülüstan kəndindən qaçmaq məcburiyyətində qalan ərizəçi Sarkis­yan barəsində də, demək olar ki, eyni qərar çıxarıb, Azərbaycan hakimiyyəti­nin Sarkisyanın ailəsinə mənəvi ziyana görə 5 min avro və ümumi xərclər üçün 30 min avro ödəməli olduğu barədə qətnamə qəbul edib. 

Əslində, bu, Avropa İnsan Hüquq­ları Məhkəməsinin məsələyə ikili stan­dartlarla yanaşmasının bariz ifadəsidir. Başqa sözlə, Avropa Məhkəməsinin, ümumiyyətlə, digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların da müəyyən qərar və qət­namələrində təcavüzkar Ermənistanla ərazilərinin 20 faizi işğal altında qalan, bir milyon 200 min nəfər qaçqın və məcburi köçkünü olan Azərbaycana eyni münasibət (əslində, təcavüzkarın tutduğu qeyri-konstruktiv mövqenin do­layısı ilə dəstəklənməsi) bəslənilir. 

Ekspertlər onu da bildirirlər ki, “Çı­raqov və digərləri Ermənistana qarşı” adlı şikayət Azərbaycandan olan məc­buri köçkünlərin Avropa Məhkəmə­sinə göndərilən yeganə müraciət de­yil. 2005-ci ildən başlayaraq Avropa Məhkəməsinə azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkünlərin Ermənistana qar­şı irəli sürdüyü xeyli sayda ərizə təqdim olunub. İddiaçı və onların nümayən­dələrinin ərizələri yalnız mülkiyyət hüququ, özəl və ailə həyatına hörmətlə bağlı deyil, həm də işgəncələrin qada­ğan olunması və yaşamaq hüququnun pozulması, eləcə də insanlığa qarşı cinayət kimi tanınan Xocalı soyqırımı ilə bağlı olub. Lakin sözügedən ədalət institutu tərəfindən soydaşlarımızın pozulmuş insan hüquqlarının bərpa olunmasına dair müraciətlər müxtəlif bəhanələr əsas gətirilərək baxılmayıb. 

İkili standartlarla yanaşmaya dair digər bir misal. Özü də bu mi­sal dünya güclərinin erməni faşizmi­nin törətdiyi vəhşiliklərə tamaşa edib susmaları, laqeyd qalmaları, dolayısı ilə vəhşilikləri təsdiqləmələri, həm də ölkələrinin qərəzli mövqeyini bir daha nümayiş etdirmələrinin ifadəsidir. Azərbaycandaki diplomatik korpusun nümayəndələri, o cümlədən səfirlər, hərbi attaşelər və beynəlxalq təşkilat­ların ölkəmizdəki nümayəndələri, Pre­zident Administrasiyasının rəsmisinin müşayiəti ilə işğaldan azad edilən rayonlara səfərləri zamanı dəfələrlə bunun şahidi olmuşuq. 

Belə səfərlərin birində ermənilərin törətdiyi əməlləri şərh etməkdən yayı­nanlar arasında fransalı attaşe polkov­nik-leytenant Flavien Lane jurnalistlərin sualları qarşısında susmaqla həm er­mənilərin vəhşiliklərini təsdiqləyib, həm də ölkəsinin qərəzli mövqeyini bir daha nümayiş etdirib. Yaxud Avropa İttifaqı nümayəndəsinin erməni vandalizminə, sadəcə, müharibə donu geyindirməklə bu vəhşiliyi şəxsən vurğulamaması, eləcə də ABŞ hərbi attaşesinin für­sətdən istifadə edərək münaqişənin həllində ölkəsinin həmsədr olduğu Minsk Qrupunu önə çıxarması və er­məni vəhşiliyinə tamamilə göz yuman fransalı hərbi nümayəndənin mövqeyi bir sual doğurur: Erməni vandalizmini beynəlxalq miqyasda sübuta yetirməyə çalışdığımız halda, beynəlxalq təşkilat­ların nümayəndələrinin birmənalı olma­yan mövqeləri nəyə işarədir? Yaxud, bu müəmmalı mövqe və susqunluq erməni vandallığı üçün tələb etdiymiz kompensasiyanın ödənilməməsi üçün ilkin ismarıcdırmı? Ümumiyyətlə, bu sükut və qeyri-müəyyən mövqe Azər­baycan üçün nə vəd edir?

Əslində isə Fransa kimi neçə-neçə ölkə 30 ilə yaxın müddət ərzində mü­naqişənin həlli ilə bağlı heç bir əməli addım atmayıb, Ermənistanın tərəfini saxlayıb və özünün beynəlxalq missi­yasına kölgə salıb. Vətən savaşından sonra işğaldan azad edilən ərazilərə gedib erməni faşizminin törətdiyi vəh­şilkləri sükutla seyr edən belələrindən ədalətli münasibət gözləmək sadəlövh­lük olardı. Şübhəsiz, onların əvvəlki qərəzli mövqeləri bu gün də dəyişmə­yib. Həmin dövlətlər bu gün də həya­ta keçirdikləri xarici siyasətdə, belə qərəzli, ədalətsiz münasibəti nümayiş etdirməkdən çəkinmirlər. 

Lakin bunlar heç də o demək deyil ki, Azərbaycan beynəlxalq miqyasda haqlı mövqeyini müdafiə etməməli­dir. Yox, sonadək mübarizə aparılma­lı, haqq işi davam etdirilməlidir. Bəli, kimlərinsə, prosesə qeyri-adekvat münasibət sərgiləməsi beynəlxalq bir­lik qarşısında Azərbaycanın təzminat davası açmasına heç bir maneə törə­də bilməz. Çünki Ermənistanın həm beynəlxalq birlik qarşısında, həm də BMT-nin qətnamələrində işğalçı dövlət kimi tanınması, sonrakı proseslərdə də Azərbaycan üçün üstünlük yaradır. Hətta, Avropa Şurasının da bununla bağlı bir sıra qətnamələri var. ATƏT-in Lissabon sammitində də Ermənistan 53 dövlət tərəfindən işğalçı dövlət kimi tanınıb. 

Vaqif BAYRAMOV,
Mirbağır YAQUBZADƏ