Azərbaycanın “Zəngəzur dəhlizi” təşəbbüsü, Ermənistanın öhdəliklərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırması – “Dünyanın kəsişməsi” avantürası, Rusiyanın mövqeyi, İranın reaksiyası... Əminliklə deyə bilərik ki, bu mövzular son vaxtlar Cənubi Qafqazın siyasi gündəmini daha çox məşğul edib və etməkdədir.
Hər şey Tehranın Ermənistanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi məsələsində ölkənin sərhədlərinin dəyişməzliyini nəzərdə tutan “qırmızı xətt” məntiqini işə salmasından başladı, – desək, yəqin ki, yanılmarıq. Daha doğrusu, İranın üzərindən, az qala, bir il keçdikdən sonra yenidən köhnə məntiqə qayıtmasından sonra. Əlbəttə, həssaslığı artıran bir məqam da oldu ki, onu diqqətə çatdıracağıq. Hələlik isə...
Bir çox siyasi ekspertlər Azərbaycan–İran, İran-Azərbaycan münasibətlərində 2023-cü ilin əvvəlindən başlayaraq, təxminən, doqquz ay davam etmiş gərginlikdən hərbi qarşıdurmanın doğacağını gözləsələr də, sonradan vəziyyət tədricən yumşalan xətt aldı. 2024-cü il mayın 19-da isə gərginlik tam aradan qalxdı. Həmin gün Bakı və Tehran arasında görünməmiş səmimiyyət jestlərinə şahidlik etdik. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə İranın sabiq dövlət başçısı Seyid İbrahim Rəisinin hər iki ölkənin dövlət sərhədindəki görüşündə dostluq ənənələrinin yüksək əməkdaşlıq üçün prioritet seçildiyi dolğunluğu ilə vurğulandı. Tarixi anlar yaşandı.
Ölkəmizin lideri mayın 21-də İranın Bakıdakı səfirliyində Prezident Seyid İbrahim Rəisinin, xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahiyanın və onları müşayiət edən digər şəxslərin helikopter qəzasında faciəli surətdə həlak olmaları ilə əlaqədar başsağlığı verərkən vurğulamışdı: “Bildiyiniz kimi, faciədən əvvəl biz iki saatdan çox birlikdə idik. Bir saatdan çox davam edən ikitərəfli görüş əsnasında bir çox önəmli məsələlər müzakirə edilmişdir. İran–Azərbaycan əlaqələrinin inkişafının gələcək istiqamətləri bir daha təsdiqlənmişdir və hər iki tərəfin güclü siyasi iradəsi bir daha nümayiş etdirilmişdir. Bununla bərabər, biz konkret infrastruktur layihələri haqqında geniş fikir mübadiləsi aparmışdıq, önəmli qərarlar qəbul edilmişdir. O görüşdə iştirak edən şəxslər bunu, əminəm ki, İranın yeni rəhbərliyinə çatdıracaqlar”.
İndi nə deyək? Deyək ki, xoşbəxtliyin ömrü az imiş? Deyək ki, Prezident Rəisinin haqqında söz açdığımız tarixi görüşdən qayıtdıqdan sonra müəmmalı şəkildə helikopter qəzasında həyatını itirməsi hər şeyi məhv etdi? Əlbəttə, suallara cavab verərək, hansısa nəticələr çıxarmağa tələsmirik. Ancaq indi yaşananlar, istər-istəməz, düşünməyə vadar edir. Hər halda, İranın “qırmızı xətt” məntiqi fonunda, onun, belə demək mümkünsə, Ermənistan həssaslığının yenidən meydana çıxması suallar doğurmaya bilməz. “Zəngəzur dəhlizi”nin qlobal mahiyətini, prezidentlərin dövlət sərhədində keçirdikləri görüşün səmimiyyət notlarını nəzərə alsaq, helikopter qəzasına da fərqli prizmadan yanaşmaq üçün əsaslar yaranır.
Amma konspriologiyaya varmadan, hazırkı reallıqlar üzərində dayanaq. Reallıq isə budur ki, İran “Zəngəzur dəhlizi”nə qarşıdır. Yəni ölkə Azərbaycanın digər ərazilərini Naxçıvanla birləşdirən yolun “Azərbaycandan Azərbaycana yol” məntiqini inkar edir. Daha dəqiq desək, bu məntiqi Ermənistanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinə zidd sayır və bəyan edir ki, regionda sərhədlərin dəyişməsinə yol verməyəcək. Belə görünür ki, Azərbaycan rəsmilərinin Ermənistana ərazi iddiamızın olmadığına dair fikirləri Tehran üçün maraqlı deyil. Yəni İrəvan Naxçıvana maneəsiz yolu necə süngü ilə qarşılayırsa, Tehran da eyni yolu tutur. Regiondakı gərginliyin hazırkı qütbünü müəyyənləşdirən elə budur. Gərginlik isə özünü yalnız Azərbaycan – İran deyil, eyni zamanda, İran – Rusiya münasibətləri baxımından da göstərməkdədir və bu məsələ üzərində dayanmağa daha çox ehtiyac var.
Yazımızın ilk abzasında haqqında söz açdığımız həssaslığı artıran məqama keçid alaq. Söhbət Rusiyanın Xarici İşlər naziri Sergey Lavrovun Ermənistanın regional kommunikasiyaları sabotaj etməsini bildirməsindən gedir. Kremlin baş diplomatı İrəvanın 10 noyabr 2020-ciil tarixli Üçtərəfli bəyanatın icrasından boyun qaçırdığını dilə gətirmişdisə, Rusiya XİN-in rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova sözügedən bəyanatın 9-cu bəndi üzərində dayanaraq, sabotaj məntiqinə konkretlik gətirmişdi. Həmin bənddə isə bildirilir: “Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri bərpa edilir. Ermənistan Respublikası vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətinin təşkili məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Nəqliyyat əlaqəsi üzrə nəzarəti Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin sərhəd xidmətinin orqanları həyata keçirirlər. Tərəflərin razılığı əsasında Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşası təmin ediləcək”.
M.Zaxarova onu da demişdi ki, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan baş nazirlərinin müavinlərinin yaratdıqları birgə işçi qrupunun iclasında Naxçıvana yol məsələsində Ermənistanın yurisdiksiyasına zərər vurmayan formul hazırlanıbmış, ancaq İrəvan son anda bu formuldan imtina edib. Bəhanəsi belə olub ki, yolda təhlükəsizliyə cavabdeh olacaq Rusiya sərhədçiləri sərhədin Ermənistan tərəfində olduğu kimi, Azərbaycan tərəfində də dayanmalıdırlar. Lavrovun sabotaj məntiqindəki əsl kon-kretlik budur. Çünki Zaxarova Ermənistanın tələbinin üçtərəfli danışıqları dalana dirədiyini vurğulamışdı. Rusiyanın mövcud istiqamətdəki bəyanatlarından sonra isə İranın Ermənistan məsələsində daha da aktivləşdiyini gördük. Nəticədə İran – Rusiya gərginliyi aktiv fazaya daxil oldu.
Ümumən, hazırda İranın bütün dairələrində “Zəngəzur dəhlizi” məsələsində tam konsensusun mövcudluğuna dair təəssürat var. Tehran regional və qeyri-regional güclər arasında siyasi rəqabətdə yer alır və bu, Ermənistanın mövqeyi ilə uzlaşan məqamdır. Mövcud müstəvidə İranda nəinki anti-Rusiya, eləcə də anti-Türkiyə və anti-Azərbaycan demarşlarının, həmçinin Türk dünyasının birləşməsinin qarşısını almağa yönələn cəhdlərin şiddətlənəcəyini proqnozlaşdırmaq mümkün idi və belə də oldu.
Bəli, “Zəngəzur dəhlizi”nin İranın milli təhlükəsizliyi və ərazi bütövlüyünə təhlükə yaratdığına dair fikirlər gündəmdədir. Bu, əslində, çox qondarma məntiqdir və Tehranın ənənəvi türk xofundan başqa bir şey deyil. İkincisi, İranın regionda sərhədlərin dəyişdirilməsinin əleyhinə olması fonunda Ermənistanın müdafiəsinə heç bir ehtiyac yoxdur. Üçüncüsü, İslam Respublikasında belə fikir var ki, İran və Ermənistan arasında birbaşa sərhəd əlaqəsi bir neçə min illik tarixə malikdir və bütün ölkələr, o cümlədən, Rusiya bu sərhədlərə hörmətlə yanaşmalıdır. Görəsən, söhbət hansı minilliklərdən gedir? Axı ermənilərin Qafqaza köçürülmələrinin tarixi cəmi 200 ildir. Digər tərəfdən, sərhədlərə hörmətsizlik heç bir vaxt olmayıb və yoxdur. “Zəngəzur dəhlizi”nin mövcudluğu ənənəvi İran–Ermənistan əlaqəsini inkar etmir və xoş niyyət olsa, bu istiqamətdə konsensusa gəlmək mümkündür.
Ancaq hazırda dövriyyədə olan məlumatlar konsensus məntiqinin ikinci planda olduğunu söyləməyə əsas verir. Nəinki, bu məntiq ikinci plandadır, eyni zamanda, deyəsən, havadan barıt qoxusu da gəlir. Məsələn, İranın Xarici İşlər Nazirliyindəki mənbələr Londonda yerləşən “Middle East Eye” analitik nəşrinə bildiriblər ki, İslam Respublikası Rusiyanın “Zəngəzur dəhlizi” ilə bağlı mövqeyini öz maraqları üçün təhdid sayır və İran – Ermənistan sərhədi bağlanarsa, hərbi güc tətbiqinə hazırdır.
“Middle East Eye” habelə Tehrandakı mənbəyə istinadən bildirir ki, S.Lavrovun avqustun 19-da Bakıda “Zəngəzur dəhlizi” ilə bağlı verdiyi bəyanatın İslam Respublikası tərəfindən “strateji təhlükə” kimi qəbul edilib-edilmədiyi dəqiqləşdirilir. Bunun üçün Rusiyanın İrandakı səfiri Aleksey Dedov ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb və Tehranın narahatlığı onun diqqətinə çatdırılıb. “Rəsmi olaraq, biz bunu səfir çağırışı adlandırmadıq”, – deyən mənbə əlavə edib ki, İran hökuməti “Zəngəzur dəhlizi”nin İrəvanın nəzarətində qalması mövqeyində ardıcıl və qətiyyətlidir: “Əks halda, biz Ermənistanla sərhədimizi itirəcəyik”.
Bəli, hazırda Moskva ilə Tehran arasında Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirən nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması və Rusiyanın onlara nəzarəti ssenarisi ətrafında görünməmiş qarşıdurma yaşanır. Bütün bunlar oktyabrda Kazanda keçiriləcək və İranın yeni seçilmiş prezidenti Məsud Pezeşkianın da iştirak edəcəyi BRIKS sammiti ərəfəsində baş verir. Sammit çərçivəsində İranın dövlət başçısı ilə onun rusiyalı həmkarı Vladimir Putin arasında ikitərəfli görüş nəzərdə tutulub. Fikirlərini diqqətə çatdırdığımız mənbə Pezeşkian Putin təmasının xoş alınacağını proqnozlaşdırsa da, görüşdə ümumi gərginlik ab-havasının təsirinin hiss edilməsi mümkündür. Ancaq tərəflər ortaq məxrəcə də gələ bilərlər. Hər halda, dövlət başçılarının təminatları tamam başqa müstəvidir. İndi Rusiya İrana Qərbin regionda üstünlüyə yiyələnmək cəhdlərinin ikinci üçün də müsbət heç bir perspektiv vəd etmədiyini anlatmalıdır.
Sonda bir daha deyək ki, Ermənistan 44 günlük müharibənin məğlubu kimi üzərinə düşən öhdəliyi yerinə yetirmir. Ölkə 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanata əməl etmir. Naxçıvana maneəsiz – heç bir gömrük və sərhəd nəzarəti olmayan yolu təmin etməkdən boyun qaçırır. “Dünyanın kəsişməsi” adlı avantüranı irəli sürür və bu zaman ərazi bütövlüyü və suverenlik klişesini əldə bayraq edir. Tam aydındır ki, bu, bir oyundur və oyunun sifarişçiləri var. Tehran Qərbin Ermənistan üzərindən axıtdığı bulanıq sularda üzməməlidir.
Ə.CAHANGİROĞLU
