İran rəsmilərinin davamlı şəkildə təkrarladıqları tezislərə nəzərən ölkənin yeni Xarici işlər naziri Abbas Əraqçının da eyni məzmunlu fikir bildirəcəyi gözlənilirdi. Əraqçı vurğuladı ki, ölkəsinin qonşularının ərazi bütövlüklərinə Şimaldan, Cənubdan, Şərqdən və ya Qərbdən hansısa təhdid və ya onların sərhədlərinin dəyişdirilməsi tamamilə qəbuledilməzdir və İran üçün “qırmızı xətdir.” Nazir bunu özünün “X” sosial şəbəkəsindəki mikrobloqunda yazdı. A.Əraqçının başqa nələrdən söz açdığına diqqət yetirəcəyik.
Əvvəla, ümumi şəkildə rəsmi Tehranın “qırmızı xətt” məntiqindən söz açaq. Ötən ilin ilk yarısından başlayaraq regional siyasi gündəmə daxil olmuş bu deyimin Azərbaycanla münasibətlərin kəskinlik fazasının mövcudluğundan xəbərdarıq. Sonradan “qırmızı xətt” ritorikasının nisbətən yumşaldığından da.
Ancaq, tədricən, Bakı–Tehran münasibətlərinin kəskinlik qütbü zəiflədi. Bu il mayın 19-da Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə İranın sabiq dövlət başçısı Seyid İbrahim Rəisi arasındakı sərhəd görüşü isə nəinki həmin qütbün aktivlik fazasını heçə endirdi, eyni zamanda, iki ölkə arasında indiyədək görünməmiş səmimiyyətin ifadəsi ilə tarixə çevrildi.
Demək olarmı ki, sözügedən görüşdən qayıdan Prezident İbrahim Rəisinin helikopter qəzasında həyatını itirməsindən sonra Tehran–Bakı münasibətlərindəki müsbət dinamika heçə endi? Düşünmək olarmı ki, Ermənistanın Naxçıvana yol məsələsində ölkəmizin şərtlərini qəbul etməyəcəyi təqdirdə, həmin yolun İran ərazisindən keçməsi ilə bağlı razılıq əhəmiyyətini itirib? O yol ki, ona ABŞ tərəfindən ciddi əks reaksiyalar var idi və rəsmi Bakı belə hallara qarşı kəskin mövqeyini bildirmiş, qətiyyət nümayiş etdirmişdi.
Hər halda, tələsməyək və “qırmızı xətt” məsələsindəki açıqlamalara diqqət yetirək. Açıqlamalardan söz düşmüşkən, bu günlərdə İranın Xarici işlər nazirinin köməkçisi, Avrasiya məsələləri üzrə baş direktor Müctəba Dəmirçulunun bildirdikləri üzərində dayanaq. Cənab Dəmirçulu Rusiyanın İrandakı səfiri Aleksey Dedovla görüşündə regiondakı sərhədlərin toxunulmazılığı məntiqini qabartmışdı. Yeri gəlmişkən, sözügedən görüşdə başlıca diskussiya mövzusu Cənubi Qafqazdakı vəziyyət olmuş, 3+3” platforması çərçivəsində qarşıdan gələn yüksək səviyyəli təmas müzakirə edilmiş, bu formatın regionda təhlükəsizlik, iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin açılması nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyəti vurğulanmışdı. Həmçinin, M.Dəmirçulu bildirmişdi ki, İran regionda sülh və sabitlikdə maraqlıdır, prosesə dəstək verməyə hazırdır.
Bəli, nazirlə köməkçisinin fikirləri tamamilə üst-üstə düşür. A.Əraqçının sözlərindən gəlinən qənaət budur ki, regional sülh, təhlükəsizlik və sabitlik, sadəcə olaraq, üstünlük deyil, milli təhlükəsizliyin əsasını təşkil edən faktordur. Yəni Şimaldan, Cənubdan, Şərqdən və ya Qərbdən hansısa təhdid meyillərinin yaranması, o cümlədən sərhədlərin dəyişdirilməsi cəhdi ona görə qəbuledilməzdir və Tehran üçün “qırmızı xətdir” ki, bu, həm də İranın milli təhlükəsizliyinə zidd məsələdir. Başlıca sual isə budur: İran nəyi özünə təhdid sayır? Bəlkə Ermənistanın “Dünyanın kəsişməsi” layihəsini dəstəkləyir? Məlumdur ki, sözügedən ideya Azərbaycanın razılığı olmadan mümkünsüzdür. Yoxsa, ölkə Ermənistan ərazisindən keçən ənənəvi yolla kifayətlənmək niyyətindədir? Üstəlik, haqqında bəhs etdiyimiz məsələ var. Söhbət İrəvanın Azərbaycanın Naxçıvana yol xüsusundakı şərtlərini qəbul etməyəcəyi təqdirdə, həmin yolun İrandan keçməsindən gedir.
Əvvəldə rəsmi Tehranın Bakı ilə əldə olunmuş razılığı qüvvədə saxlamaq istəyinin olub-olmadığını sual etdik. Əslində, suallar və aydınlıq gətirilməli olan məqamlar kifayət qədər çoxdur. Bir çox siyasi ekspertlər həmin məqamlar fonunda “Zəngəzur dəhlizi”nə görə İranla Rusiya arasında gərginliyin yaşanacağını proqnozlaşdırırlar. O dəhliz ki, Naxçıvana yolun maneəsizliyi məntiqinə əsaslanır. Ölkəmizin mövqeyi budur ki, həmin yolda heç bir gömrük və sərhəd nəzarəti olmasın. Ermənistan tələbimizi özünün ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin toxunulmazlığına zidd təmayül olaraq qiymətləndirirsə, maraqlı vəziyyət yaranır.
Belə çıxır ki, İran özünə qarşı kəskin mövqedə dayanan Qərbi dəstəkləyir. Cənab Əraqçının “sərhədlərin dəyişdirilməsinin tamamilə qəbuledilməzliyindən” danışması düşünməyə əsas verir. Ancaq onu da bildirək ki, “Zəngəzur dəhlizi” məntiqi, yəni Naxçıvana yolun “Azərbaycandan Azərbaycana yol” prinsipi, heç bir halda, Ermənistana qarşı ərazi iddiası demək deyil. Bunu ölkəmizin rəhbər şəxsləri dəfələrlə vurğulayıblar. Rəsmi Bakı yolun maneəsizliyini (gömrük və sərhəd yoxlanışından kənar fəaliyyətini), həmçinin mövcud xüsusdakı nəzarət amilini özünün təhlükəsizliyi baxımından vacib sayır.
Yəni Azərbaycan Ermənistanın təhlükəsizlik təminatına etibar etmir və etməməkdə haqlıdır. Çünki yaxın keçmişin acı təcrübəsi var. Axı ötən əsrin 80-cı illərinin sonu – 90-cı illərinin əvvəllərində Bakıdan Naxçıvana və əks istiqamətə gedib-gələn qatarların Meğri rayonu ərazisində erməni millətçiləri tərəfindən daşa basılmasını unuda bilmərik. Bir halda ki, erməni hərbçiləri hazırda qoşunların təmas xəttində atəşkəsi pozur və rəsmi İrəvan durumu hansısa könüllü birləşmənin nümayəndəsinin əməli kimi qələmə verib məsuliyyətdən yayınırsa, deməli, Naxçıvan istiqamətinə nəqliyyat axını ilə bağlı da eyni hal yaşana bilər...
Əlqərəz, Azərbaycan Naxçıvana yolla əlaqədar əlahiddəlik tərəfdarıdır və “Zəngəzur dəhlizi” ideyasını məhz bu səbəbdən irəli sürür. Əlahiddəlik, eyni zamanda, ona görə vacibdir ki, sözügedən yol mühüm qlobal marşrut əhəmiyyəti daşıyır və mövcud istiqamətdə böyük yükdaşımlar, heç bir halda, kiçik, bəsit fikir və düşüncələrin, avantürist baxışların əsirinə çevrilməməlidir. Ermənistan isə nə avantürizmindən əl çəkir, nə də cılız siyasətindən. Ölkə Cənubi Qafqazda sülhə və əmin–amanlığa təhdid yaradan dəst-xəttindən də geri durmur. Heç şübhəsiz, bunu nəinki A.Əraqçı başda olmaqla Tehranın xarici siyasət cameəsi, habelə ölkənin fikir industriyası gözəl bilir. Hə, mövqeyini bunu bilərək ifadə edirsə, o zaman durum başqadır. Başqa, yəni, necə, məsələ barədə yazımızın sonunda söz açacağıq.
Hələlik isə Azərbaycanın otuz ilə yaxın davam etmiş işğal dövrünü xatırlayaq. Ermənistan və havadarları həmin müddətdə təcavüz faktını leqallaşdırmaq, xalqımızı düşdüyü acınacaqlı durumla barışdırmaq yönümlü xətt seçdilər. Görəsən, Ermənistanın istəyi sərhədləri dəyişdirmək deyildimi? Koçaryanlar, sarkisyanlar niyyətlərini açıq bildirmirdilərsə, “Artsax xalqı”nın iradəsi cəfəngiyyatını tirajlayırdılarsa, baş nazir Nikol Paşinyan rol oynamadı – “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” bəyanatını səsləndirdi. İran rəsmiləri həmin vaxt sərhədlərin dəyişməsinin yolverilməzliyindən söz açdılarmı? İndi isə bu barədə danışırlar. Onların dəyişiklikliyin yolverilməzliyində “qırmızı xətt” məntiqini qabartmaları, hətta, xəbərdarlıq ritorikasına köklənir...
Bir nüansın da üzərində dayanaq. İran sərhədlərin dəyişməsini “qırmızı xətt” kimi gördüyünü açıqlayırsa, nəzərə alaq ki, hazırda bu deyim müəyyən siyasi redaktələrlə təqdim olunur. Yəni, bir il əvvəlki “qırmızı xət”lə, hazırkı “qırmızı xətt” arasında fərq var. İkinci daha diplomatikdir. Çünki zamanında İran rəsmiləri regiondakı başqa dövlətlərin deyil, ancaq Ermənistanın ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin toxunulmazlığını vacib saydıqlarını bildirirdilər. İndi isə belə təəssürat yaranır ki, onlar ümumi yanaşır, tərəf tutmurlar. Halbuki, mahiyyət eynidir. Yəni, cənab Əraqçının regiona təhdid gözləntisi baxımından Şərqi, Qərbi, Şimalı və Cənubu bir-birinə qatmasına, bu təhdidə qarşı müqavimət ruhu aşılamasına ehtiyac yoxdur. O, hətta, kosmik təhlükələrdən də söz açsa, səmimi görünməyəcək. O səbəbdən ki, rəsmi Tehranın bir il əvvəlki mövqeyi xatirimizdədir. İranın vaxtilə Qərb dairələri kimi Azərbaycan torpaqlarının işğalına göz yumduğu da həmçinin.
Bəs, indi Tehran nəyə nail olmaq istəyir? Axı İran rəsmilərinin düşünmələrinə ehtiyac var. Onlar Ermənistan vasitəsilə Qərbin Cənubi Qafqazdakı patronajlığına razıdırlar? Bu gedişat İrana lazımdır? Ölkə rəhbərliyində təmsil olunanlar bir yandan “region region ölkələri üçündür” məntiqini dəstəkləyir, “3+3” platformasına önəm verir, digər tərəfdan fərqli bəyanatlar səsləndirirlər. Görəsən, bilmirlərmi ki, Qərbin “erməni kartı” ilə Cənubi Qafqazda söz sahibinə çevrilməsi, İran üçün də təhlükə yaradacaq? Nəhayət, hansının – əsrlərdir bir coğrafiyada təmsil olunan Rusiyanın, yoxsa bu coğrafiyadan kənar Qərbin təminatı daha etibarlıdır? Əgər Dedov–Dəmirçulu görüşündə Cənubi Qafqazla bağlı bütün tərəflərin maraqlarını nəzərə almaqla, problemlərin həlli, regionda sülhün, sabitliyin bərqərar olması və iqtisadi planların həyata keçirilməsi üçün region ölkələrinin potensialından istifadənin vacibliyi vurğulanmışdısa, üstəlik, bu zaman ərazi bütövlüyünün və suverenliyin toxunulmazlığı amili önə çəkilmişdisə, deməli, rusiyalı səfir İran rəsmisinə başlıca məqamın nədən ibarət olduğunu da çatdırmışdı.
Bəli, nazirlə köməkçisinin səsləndirdiyi fikirlər, demək olar, eynidir. Sülh və sabitlikdə maraqlı olduğunu açıqlayan İran fərqinə varmır ki, Qərbin regionda möhkəmlənməsi nəticəsində beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərin dəyişməsinin yolverilməzliyi ritorikası mənasız deyimə çevirəcək. Geosiyasi ssenari Rusiyanın bölgədən uzaqlaşdırılmasını hədəf seçirsə, İranda yaxşı bilməlidirlər ki, Moskvasız dünyada Tehrana rahatlıq yoxdur. Bəlkə İran Azərbaycanın, Türkiyənin, Rusiyanın deyil, Ermənistanın etibarına güvənməyi üstün tutur?
Bir daha vurğulayaq ki, yuxarıda səsləndirdiyimiz bir çox suallar, əslində, ritorikdir. Çünki İran xarici siyasət industriyası Qərbin və Ermənistanın gedişlərini anlamayacaq dərəcədə naşı ola bilməz. Tehran siyasilərinin 44 günlük müharibəni də yaddan çıxardıqlarını düşünmürük. O müharibəni ki, Ermənistan hakimiyyəti onun başlanmasına məhz Qərbə arxalanaraq rəvac verdi. Nəticədə savaş İran sərhədlərinə yaxın ərazidə getdi.
Digər tərəfdən, oyun qaydaları var. Müharibədə qalib kimi, məğlubun da hansı tərəf olduğu məlumdur. Eləcə də ikincinin üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməsinin vacibliyi də rəsmi Tehran tərəfindən nəzərə alınmalıdır. Bu gün baş nazir Nikol Paşinyan 44 günlük müharibəyə son qoyan 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanatın Ermənistanın məğlub dövlət statusunu rəsmiləşdirmədiyini iddia edib sərsəmləyirsə, İran belə bir demarşın hansı xarici qüvvələrə arxalanmanın məhsulu kimi meydana çıxdığının fərqinə varmalıdır. Hər halda Nikol və komandasındakılar cəfəng fikirlərini Tehrana arxalanıb tirajlamırlar.
Gələk sonda diqqətə çatdıracağımızı bildirdiyimiz məqama. Ermənistan iqtidarı ölkəsinin avantürist siyasəti baxımından İrana yalnız bir məsələdə arxalana bilər. Əslində, buna “arxalanmaq” demək doğru olmaz. Onların, sadəcə, Tehranın ənənəvi stereotiplərini nəzərə alıb oyun qurmaları mümkündür. Nədir həmin stereotip? Çox da düşünməyə ehtiyac yoxdur. Söhbət Naxçıvana maneəsiz yol, yəni “Zəngəzur dəhlizi” məsələsində İranın türklərin mühasirəsinə düşəcəyi ehkamından gedir. Hesab edirik ki, Tehrandakı ayrı-ayrı siyasilər tərəfindən dilə gətirilmiş bu məsələ arxayik məzmunludur. Əvvəla, dünya indi başqa dünyadır. İkincisi, türk təşəkkülü labüd və qarşısıalınmaz prosesdir. Üçüncüsü, tarixdə ilk dəfə türk və İran faktorunun qarşılıqlı, səmərəli əməkdaşlıq kontekstində birləşməsi yaşana bilər. “Zəngəzur dəhlizi” ideyasının bu baxımdan real təminatları mövcuddur. Deməli, tarixdə yaşananları bir kənara qoyub önə baxmaq zamanıdır. Yaxşı olar ki, İranda məhz bu barədə düşünsünlər. Təkcə düşünməsinlər, eyni zamanda, nəticə də çıxarsınlar. Hələlik gec deyil.
Ə.CAHANGİROĞLU
